ص:2

راه و بیراهه

نقد مدعی یمانی

نویسنده: نصرت الله آیتی

ص:3

راه و بیراهه (نقد مدعی یمانی)

Ÿ مؤلف: نصرت الله آیتی(ayati110@yahoo.com)

Ÿ ناشر: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)

Ÿویراستار: رامین باباگل زاده

Ÿ طراح جلد و صفحه آرا: مسعود سلیمانی

Ÿ نوبت چاپ: اول/ پاییز 1394

Ÿ شابک:      978-600-7120-69-9

Ÿ شمارگان: 1000 نسخه

Ÿ قیمت: 7000تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

- قم: انتشارات بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج) / خیابان شهدا/ کوچه آمار(22)/ بن بست شهید علیان/ پ: 26/ همراه: 09109678911/ تلفن: 37749565 و 37737801(داخلی 117و116)/37841130 (فروش)/ 37841131 (مدیریت)/ فاکس:37737160 و 37744273

- تهران: بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(عج)/ تلفن: 88959049/ فاکس: 88981389/ ص.پ:355_15655

- www.mahdi313.com

- www.mahdaviat.ir

- info@mahdaviat.ir

- Entesharatbonyad@chmail.ir

ص:4

ه_) توانایی مستند کردن تمام آنچه می گویند به قرآن60

و) دانش به کیفیت و شأن نزول آیات61

گفتار دوم: وصیت؛ نشانة امام

وصیت، راه شناخت امام70

حضور گواهان هنگام وصیت73

وصیت و تقیه84

وصیت و اختلاف دربارة امامت86

وصیت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم، نشانة امامت88

گفتار سوم: سلاح پیامبراسلام صلی الله علیه و آله؛ نشانة امام

سلاح؛ نشانة امامت102

تشبیه سلاح به تابوت بنی اسرائیل104

تلازمِ سلاح و دانش106

استناد به سلاح برای اثبات امامت111

آگاهی شیعه به این که سلاح، نشانة امامت است117

اهتمام پیشوایان معصوم علیه السلام به سپردن سلاح به امامِ پس از خود121

تلاش دشمنان برای گرفتن سلاح127

امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله 129

ماهیت سلاح136

دامنة مصداقی سلاح143

کیفیت نگه داری از سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله و اعجاز آن146

چگونگی شناسایی سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله 150

کتاب نامه158

ص:6

یکی از جریان های انحرافی معاصر که در سال های اخیر در کشور عراق شکل گرفت و دامنة آن به صورت محدود، به برخی از مناطق کشورمان نیز کشیده شد، جریان منسوب به «احمد بن اسماعیل بصری»، معروف به «احمد الحسن» است. پیروان این فرقة انحرافی بر این عقیده اند که احمد الحسن، تمام نشانه های امام؛ هم چون دانش، وصیت و همراه داشتن سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را دارد؛ بنابراین، او امام معصوم و حجت خداست! این ادعا زمینه ای شد تا نویسنده دربارة راه های شناخت امام و نشانه هایی که به کمک آن می توان امام معصوم را شناخت، کنکاش کند؛ البته گرچه انگیزة شکل گیری نوشتار پیش رو، نقد ادعای مدعیِ یادشده بود، اما در این پژوهش از راه های شناخت امام به صورت کلی بحث شده است و خوانندگان گرامی خواهند توانست به کمک آن، ادعای احمد حسن و امثال او را نقد کنند. در نوشتار پیش رو، در سه گفتار، از سه معیار شناخت امام که عبارتند از: دانش، وصیت و سلاح گفت وگو شده است. بررسی سایر معیارهای شناخت امام را به مجالی دیگر وامی گذاریم.

تذکر این نکته بجاست که آنچه در ادامه می آید، حاصل جلسات متعددی است که در بنیاد حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف در روزهای دوشنبه، به همت قائم مقام بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمدصابر جعفری برقرار می شد و اساتید محترم حجج اسلام: دکتر جعفری، شهبازیان، نائینی، فؤادیان و اباذری با شرکت در آن و ارائه تذکرات سودمند خود، موجبات غنای آن را فراهم آوردند. سعیهم مشکور!

حوزة علمیه قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:8

معیارها پرداخته اند و گاه در مقام پاسخ به پرسش های اصحاب، راه های شناسایی امام را تشریح فرموده اند.

از دستة نخست می توان به این روایات اشاره کرد: «عن أبی جعفر علیه السلام قال: للامام عشر علامات..».(1)؛ «عن الصادق علیه السلام قال: قال امیر المؤمنین علیه السلام : و الامام المستحق للإمامة له علامات..».(2)؛ «أبی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام قال: للامام علامات..»..(3) و از دستة دوم می توان به این موارد اشاره کرد: «عن معاویة بن وهب قال: قلت لأبی جعفر علیه السلام : ما علامة الامام الذی بعد الامام؟..».(4)؛ «أبی الجارود عن أبی جعفر علیه السلام قال: قلت له: جعلت فداک إذا مضی عالمکم أهل البیت فبأی شیء یعرفون من یجیئ بعده؟..».(5)؛ «عن الحارث بن المغیرة النضری قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : بما یعرف صاحب هذا الامر؟..».(6)؛ «عبدالاعلی قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : المتوثب علی هذا الامر، المدعی له، ما الحجة علیه؟..».(7)؛ «عن أبی بصیر قال: قلت لأبی الحسن علیه السلام : جعلت فداک بم یعرف الامام؟..».(8)؛ «عن هشام بن سالم و حفص بن البختری، عن

ص:10

أبی عبدالله علیه السلام قال: قیل له، بأی شیء یعرف الامام؟..».(1)؛ «عن ابن أبی نصر قال: قلت لأبی الحسن الرضا علیه السلام : إذا مات الامام بم یعرف الذی بعده؟..».(2)؛ «عن أحمد بن عمر، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سألته عن الدلالة علی صاحب هذا الامر..».(3) و... .

از کثرت روایات وارده در این باره، خصوصاً فراوانیِ روایاتی که گزارش گر پرسش های مکرر اصحاب پیشوایان معصوم علیه السلام از امامان معصوم دربارة راه های شناخت امام است، می توان به فراوانیِ تعداد مدعیانی که تلاش می کردند خود را به عنوان امام، به ساده دلان بقبولانند، پی برد. به همین دلیل بوده است که شیعیان در این باره، به شدت احساس نیاز به آگاهی می کردند و می کوشیدند با پرسش از امامان معصوم علیهم السلام، برای دغدغه های خود راه حلی بیابند. و به دلیل اهمیت این مسئله، شیخ کلینی، محدث پرآوازة شیعه، در کتاب شریف کافی بابی را با عنوان «الامور التی توجب حجة الامام علیه السلام» به این مسئله اختصاص داده و روایات مربوط را در آن گردآوری گرده است.

ص:11

ص:12

یکی از نشانه هایی که به کمک آن می توان امام را شناسایی کرد و در روایات متعددی به آن تصریح شده، «علمِ امام» است. پیشوایان معصوم علیه السلام از این نشانه، با تعابیر مختلفی یاد کرده اند که برخی از آن ها بدین قرارند:

پسرِ پیامبر خدا! به چه دلیل، امامت برای مدّعی آن ثابت می شود؟ امام فرمود: به نصّ و دلیل. سائل پرسید: دلالت امام در چیست؟ فرمود: «در علم و مستجاب شدن دعای او...».

فدایت شوم! امام به چه دلیل شناخته می شود؟ فرمود: به چند خصلت: ... و از هر چه بپرسند، فوراً پاسخ گوید و اگر در محضرش سکوت کنند، او شروع کند... .

در دو روایت اخیر، که از قضا دومین آن ها از کتاب شریف کافی است، تعبیرِ امام علیه السلام این است که: «یسأل فیجیب». از این که بر سر کلمة «یجیب» حرف «فا» که بر فوریت دلالت دارد، اضافه شده، چنین برداشت می شود که آن دانشی نشانة امام است که نیاز به تأمل و تفکر نداشته باشد و امام کسی است که وقتی در برابر پرسشی قرار گرفت، بدون این که نیاز به فکر کردن داشته باشد، بلافاصله پاسخ را ارائه دهد؛ بنابراین، دانشی که عنصرِ بی نیازی از تأمل و تفکر در آن نباشد، نشانة امامت نیست.

است... .

از میان روایات یادشده، برخی ناظر به کمیت دانش امامند (لایسئل عن شیء مما بین صدفیها إلا أجاب فیه)، برخی ناظر به صحتش (لایزل فی الفتیا و لایخطئ فی الجواب) و برخی ناظر به کیفیت آن از جهت بی نیازی از تأمل و تفکر (یسأل فیجیب). حاصل روایات یادشده این است که یکی از نشانه های امام، دانشِ اوست و امام از این نظر سرآمد همگان است و از پاسخ هیچ پرسشی فرو نمی ماند و ذره ای خطا در دانش او نیست.

المرجئة؟ إلی القدریة؟ إلی الزیدیة؟ إلی المعتزلة؟ إلی الخوارج؟ فنحن کذلک إذ رأیت رجلا شیخا لا أعرفه، یومی إلی بیده فخفت أن یکون عینا من عیون أبی جعفر المنصور و ذلک أنه کان له بالمدینة جواسیس ینظرون إلی من اتفقت شیعة جعفر علیه السلام علیه، فیضربون عنقه، فخفت أن یکون منهم فقلت للأحول: تنح فإنی خائف علی نفسی و علیک و إنما یریدنی لا یریدک، فتنح عنی لاتهلک و تعین علی نفسک، فتنحی غیر بعید و تبعت الشیخ و ذلک أنی ظننت أنی لا أقدر علی التخلص منه فما زلت أتبعه و قد عزمت علی الموت حتی ورد بی علی باب أبی الحسن علیه السلام ثم خلانی و مضی، فإذا خادم بالباب فقال لی: أدخل رحمک الله، فدخلت فإذا أبو الحسن موسی علیه السلام فقال لی ابتداء منه: لا إلی المرجئة و لا إلی القدریة و لا إلی الزیدیة و لا إلی المعتزلة و لا إلی الخوارج إلی إلی فقلت جعلت فداک مضی أبوک؟ قال: نعم، قلت: مضی موتا؟ قال: نعم، قلت: فمن لنا من بعده؟ فقال: إن شاء الله أن یهدیک هداک، قلت جعلت فداک إن عبدالله یزعم أنه من بعد أبیه، قال: یرید عبدالله أن لا یعبد الله، قال: قلت: جعلت فداک فمن لنا من بعده؟ قال: إن شاء الله أن یهدیک هداک، قال: قلت: جعلت فداک فأنت هو؟ قال لا، ما أقول ذلک، قال: فقلت فی نفسی لم أصب طریق المسألة، ثم قلت له: جعلت فداک علیک إمام؟ قال: لا فداخلنی شیء لا یعلم إلا الله عز و جل إعظاما له و هیبة أکثر مما کان یحل بی من أبیه إذا دخلت علیه، ثم قلت له: جعلت فداک أسألک عما کنت أسأل أباک؟ فقال: سل تخبر و لاتذع، فإن أذعت فهو الذبح، فسألته فإذا هو بحر لا ینزف...(1)؛ هشام بن سالم گوید: پس از وفات امام صادق علیه السلام من و صاحب الطاق در مدینه

ص:18

بودیم و مردم گرد عبد الله بن جعفر (عبد الله افطح) را گرفته و او را صاحب الامر بعد از پدرش می دانستند. من با صاحب الطاق نزدش رفتیم و مردم گردش بودند. توجه مردم به او از این جهت بود که از امام صادق علیه السلام روایت می کردند که آن حضرت فرموده است: امرِ امامت به پسر بزرگ تر می رسد، به شرط این که عیبی در او نباشد. ما هم نزدش رفتیم تا مسائلی را که از پدرش می پرسیدیم، از او بپرسیم؛ لذا پرسیدیم: زکات در چند درهم واجب می شود؟ گفت: در دویست درهم که باید پنج درهم آن را داد. گفتیم: در صد درهم چطور؟ گفت: دو درهم و نیم. گفتیم: عامه هم چنین چیزی نمی گویند! او دستش را سوی آسمان بلند کرد و گفت: به خدا من نمی دانم عامه چه می گویند! هشام گوید: ما از نزد او گمراه و حیران بیرون آمدیم. نمی دانستیم به کجا رو آوریم! من بودم و أبوجعفر احول؛ گریان و سرگردان در یکی از کوچه های مدینه نشستیم. نمی دانستیم کجا برویم و به که رو آوریم و با خود می گفتیم: به سوی مرجئه رویم؟ به سوی قدریه؟ به سوی زیدیه؟ به سوی معتزله؟ به سوی خوارج؟! در همین حال بودیم. پیر مردی را که نمی شناختیم، دیدیم. با دست اشاره کرد: به سوی من بیایید! ترسیدم که او از جاسوس های ابوجعفر منصور باشد، زیرا او در مدینه جاسوس هایی داشت که ببینند شیعیان امام جعفر صادق علیه السلام به امامتِ چه کسی اتفاق می کنند تا گردن او را بزنند؛ لذا ترسیدم که این پیرمرد از آن ها باشد. به احول گفتم: از من دور بایست، زیرا من بر خودم و بر تو ترس دارم و این پیرمرد مرا می خواهد، نه تو را. از من دور بایست تا به هلاکت نیفتی و به دست خود، به زیان خویش کمک نکنی. پس اندکی از من دور شد و من به دنبال پیرمرد راه افتادم، زیرا معتقد بودم از او نتوانم خلاص شد. پیوسته دنبالش می رفتم و تن به مرگ داده بودم، تا

ص:19

مرا به درِ خانة ابو الحسن (موسی بن جعفر علیه السلام) برد. سپس مرا تنها گذاشت و رفت. ناگاه خادمی دم در آمد و گفت: بفرما، خدایت رحمت کند! من وارد شدم. ابو الحسن موسی علیه السلام را دیدم، بی آن که من چیزی بگویم، فرمود: «نه به سوی مرجئه، نه به سوی قدریه، نه به سوی زیدیه و نه به سوی معتزله، به سوی من، به سوی من». عرض کردم: قربانت! پدرت درگذشت؟ فرمود: «آری». عرض کردم: وفات کرد؟ فرمود: «آری (وفات کرد)». عرض کردم: پس از او، امامِ ما کیست؟ فرمود: «اگر خدا خواهد تو را هدایت کند، هدایت می کند». عرض کردم: قربانت! عبد الله عقیده دارد که او امامِ بعد از پدرش می باشد. فرمود: «عبد الله می خواهد خدا عبادت نشود». عرض کردم: قربانت! امامِ ما بعد از او کیست؟ فرمود: «اگر خدا بخواهد تو را هدایت کند، می کند». عرض کردم، قربانت! او شمایید؟ فرمود: «نه، من این سخن نمی گویم». با خود گفتم: من راه پرسش را درست نرفتم. سپس عرض کردم: قربانت! شما امامی دارید؟ فرمود: «نه». (فهمیدم که خودِ او، امام است.) آن گاه از بزرگ داشت و هیبتِ آن حضرت، عظمتی در دلم افتاد که جز خداوند نداند، بیشتر از آنچه هنگام رسیدن خدمت پدرش در دلم می افتاد. سپس عرض کردم: قربانت! از شما بپرسم آنچه از پدرت می پرسیدم؟ فرمود: «بپرس تا باخبر شوی، ولی فاش مکن؛ اگر فاش کنی، نتیجه اش سر بریدن است!» سپس از آن حضرت سؤال کردم و فهمیدم دریای بی کرانی است... .

2. اجتمعت العصابة بنیسابور فی أیام أبی عبدالله علیه السلام فتذاکروا ما هم فیه من الانتظار للفرج و قالوا: نحن نحمل فی کل سنة إلی مولانا ما یجب علینا و قد کثرت الکاذبة و من یدعی هذا الامر، فینبغی لنا أن نختار رجلا ثقة نبعثه إلی الامام، لیتعرف لنا الامر. فاختاروا

ص:20

رجلا یعرف بأبی جعفر محمد بن إبراهیم النیسابوری و دفعوا إلیه ما وجب علیهم فی السنة من مال و ثیاب... و جاءت الشیعة بالجزء الذی فیه المسائل و کان سبعین ورقة و کل مسألة تحتها بیاض و قد أخذوا کل ورقتین فحزموها بحزائم ثلاثة و ختموا علی کل حزام بخاتم و قالوا: تحمل هذا الجزء معک و تمضی إلی الامام، فتدفع الجزء إلیه تبیته عنده لیلة و عد علیه و خذه منه، فإن وجدت الخاتم بحاله لم یکسر و لم یتشعب فاکسر منها ختمه و إنظر الجواب، فإن أجاب و لم یکسر الخواتیم فهو الامام، فادفعه إلیه و إلا فرد أموالنا علینا... ثم خرجت و سألت أهل المدینة: إلی من أوصی جعفر بن محمد؟ فقالوا: إلی ابنه الأفطح عبدالله فقلت: هل یفتی؟ قالوا: نعم. فقصدته و جئت إلی باب داره، فوجدت علیها من الغلمان ما لم یوجد علی باب دار امیر البلد، فأنکرت،... فدخلت ... ثم قال: فی أی شیء جئت؟ قلت: فی مسائل أسأل عنها و أرید الحج. فقال لی: إسأل عما ترید فقلت: کم فی المائتین من الزکاة؟ قال: خمسة دراهم. قلت: کم فی المائة؟ قال: درهمان و نصف. فقلت: حسن یا مولای، أعیذک بالله، ما تقول فی رجل قال لامرأته: أنت طالق عدد نجوم السماء؟ قال: یکفیه من رأس الجوزا، ثلاثة. فقلت: الرجل لا یحسن شیئا. فقمت و قلت: أنا أعود إلی سیدنا غدا....(1)؛ ابوعلی بن راشد می گوید: در زمان امام صادق علیه السلام تعدادی از شیعیان جمع شدند و دربارة انتظار گشایشی که داشتند، با یکدیگر گفت و گو کردند و گفتند: ما هر سال، حقوق واجب خود را به سوی مولای خود گسیل می داریم، ولی هم اکنون دروغ گویان و مدعیان این امر زیاد شده اند؛ بنابراین، سزاوار است مرد مورد اعتمادی را انتخاب کرده، به سوی امام

ص:21

روانه کنیم تا حقیقت را برای ما شناسایی کند. آنان مردی به نام ابوجعفر محمد بن ابراهیم نیشابوری را برای این کار انتخاب کردند و حقوق مالیِ آن سال را که بر عهدة آنان بود، از پول و لباس به او سپردند. ...ابوجعفر می گوید: شیعیان آن چه که سوالات در آن بود را آوردند که شامل هفتاد ورق می شد و زیر هر پرسشی قسمتی سفید وجود داشت و بر هر دو ورقی سه بند زدند و هر بندی را مهر کردند و گفتند این را با خود می بری و آن را به امام می دهی و یک شب آن جا می مانی و نزد امام بر می گردی و آن را از امام تحویل می گیری، پس اگر دیدی مهر شکسته نشده آن را می شکنی و پاسخ را می خوانی، پس اگر بدون این که مهرها را شکسته باشد به سوالات پاسخ داده او امام است و اموال را به او بده والا اموال را به ما بازگردان ... من حرکت کردم و از اهل مدینه پرسیدم جعفر بن محمد به که وصیت کرد؟ گفتند: به پسرش عبدالله افطح. پرسیدم: آیا او فتوا هم می دهد؟ گفتند: آری. نزد در خانه اش رفتم و در آنجا آنقدر غلام دیدم که در خانه امیر شهر به آن اندازه غلام نبود و این برایم خوشایند نبود ...پس داخل شدم ... عبدالله پرسید: برای چه آمده ای؟ گفتم: پرسش هایی دارم و عازم حج هستم. گفت: هرچه می خواهی بپرس. گفتم: زکات دویست درهم چقدر است؟ گفت: پنج درهم. گفتم: زکات صد درهم چقدر است؟ گفت: دو درهم و نیم. گفتم: خوب است مولای من؛ تو را در پناه خدا قرار می دهم. درباره مردی که به زنش گفته تو را به اندازه ستارگان اسمان طلاق دادم چه می گویید؟ گفت: سه طلاق واقع شده است. با خودگفتم: این مرد چیزی نمی داند؛ برخواستم و گفتم: فردا نزد مولایمان بازخواهم گشت... .

3. و حدث أبوالأدیان قال: کنت أخدم الحسن بن علی بن محمد

ص:22

بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیه السلام و أحمل کتبه إلی الأمصار فدخلت علیه فی علته التی توفی فیها صلوات الله علیه فکتب معی کتبا و قال: امض بها إلی المدائن فإنک ستغیب خمسة عشر یوما و تدخل إلی سر من رأی یوم الخامس عشر و تسمع الواعیة فی داری و تجدنی علی المغتسل. قال أبو الأدیان: فقلت: یا سیدی فإذا کان ذلک فمن؟ قال: من طالبک بجوابات کتبی فهو القائم من بعدی، فقلت: زدنی، فقال: من یصلی علی فهو القائم بعدی، فقلت: زدنی، فقال: من أخبر بما فی الهمیان فهو القائم بعدی، ثم منعتنی هیبته أن أسأله عما فی الهمیان. و خرجت بالکتب إلی المدائن و أخذت جواباتها و دخلت سر من رأی یوم الخامس عشر کما ذکر لی علیه السلام فإذا أنا بالواعیة فی داره و إذا به علی المغتسل و إذا أنا بجعفر بن علی أخیه بباب الدار و الشیعة من حوله یعزونه و یهنونه... فنحن جلوس إذ قدم نفر من قم فسألوا عن الحسن بن علی علیه السلام فعرفوا موته فقالوا: فمن (نعزی)؟ فأشار الناس إلی جعفر بن علی فسلموا علیه و عزوه و هنوه و قالوا: إن معنا کتبا و مالا، فتقول ممن الکتب؟ و کم المال؟ فقام ینفض أثوابه و یقول: تریدون منا أن نعلم الغیب، قال: فخرج الخادم فقال: معکم کتب فلان و فلان (و فلان) و همیان فیه ألف دینار و عشرة دنانیر منها مطلیة، فدفعوا إلیه الکتب و المال و قالوا: الذی وجه بک لاخذ ذلک هو الامام(1)؛ ابوالادیان گوید: من خدمت کار امام حسن عسکری علیه السلام بودم و نامه های او را به شهرها می بردم و در آن بیماری که منجر به فوت او شد، نامه هایی نوشت و فرمود: «آن ها را به مدائن برسان! چهارده روز این جا نخواهی بود و روز پانزدهم، وارد سامرا

ص:23

خواهی شد و از سرای من، صدای وا ویلا می شنوی و مرا در مغتسل می یابی». ابوالادیان گوید: ای آقای من! چون این امر واقع شود، امام و جانشین شما که خواهد بود؟ فرمود: «هر کس پاسخ نامه های مرا از تو مطالبه کرد، همو قائم پس از من خواهد بود». گفتم: دیگر چه؟ فرمود: «کسی که بر من نماز خواند، همو قائم پس از من خواهد بود». گفتم: دیگر چه؟ فرمود: «کسی که خبر دهد در آن همیان چیست، همو قائم پس از من خواهد بود». و هیبتِ او مانع شد که از او بپرسم در آن همیان چیست؟ نامه ها را به مدائن بردم و پاسخ آن ها را گرفتم و همان گونه که فرموده بود، روز پانزدهم به سامرا درآمدم و به ناگاه صدای واویلا از سرای او شنیدم و او را بر مغتسل یافتم و برادرش جعفر بن علی را بر درِ سرا دیدم و شیعیان را بر در خانه اش دیدم که وی را به مرگ برادر تسلیت و بر امامت تبریک می گویند... ما نشسته بودیم که گروهی از اهل قم آمدند و از حسن بن علی علیه السلام پرسش کردند و فهمیدند که او درگذشته است و گفتند: به چه کسی تسلیت بگوییم؟ و مردم به جعفر بن علی اشاره کردند. آن ها بر او سلام کردند، به او تبریک و تسلیت گفتند و گفتند: همراه ما نامه ها و اموالی است؛ بگو نامه ها از کیست و اموال چقدر است؟ جعفر در حالی که جامه های خود را تکان می داد، برخاست و گفت: آیا از ما علم غیب می خواهید؟! راوی گوید: خادم از خانه بیرون آمد و گفت: نامه های فلانی و فلانی همراه شماست و همیانی که درون آن هزار دینار است که نقش ده دینارِ آن محو شده است. آن ها نامه ها و اموال را به او دادند و گفتند: «آن که تو را برای گرفتن این ها فرستاده، همو امام است».

از گزارش های یادشده به روشنی می توان دریافت، شیعیان در طول تاریخ

ص:24

با آزمودن میزان دانش مدعیِ امامت، ادعای او را محک می زده اند و می دانسته اند کسی که توانایی پاسخ به همة پرسش ها را نداشته باشد، نمی تواند امام باشد.

علی محمد فرمودند: نگاه کن این علامات که گفتی! در من می بینی! بعد یکایک علامات را ذکر فرمودند و با شخص خود تطبیق نمودند.(1)

2. حضرت باب، پهلوی حجر الاسود با میرزا محیط کرمانی روبه رو شدند... اکنون من (باب) به تو می گویم: هیچ کس به جز من در شرق و غربِ عالم نیست که خود را باب معرفة الله معرفی کند. بُرهان من همان دلیل و برهانِ جدّم حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله است. هرچه می خواهی از من بپرس! الآن در همین جا پاسخ تو را در ضمن آیات مبارکه، که مثبِت صحت ادعای من است، بدهم.(2)

3. ای محیط! هر چه می خواهی بپرس! هر ایرادی داری، بگو! به فضل الهی، پاسخ تو را می دهم. لسانِ من به عنایت خداوند، حلّال مشکلات است. بپرس تا به عظمت مقام من، واقف شوی و بدانی هیچ کس را نمی سزد مانند من مشکلات را حل کند و لب به حکمت گشاید.(3)

4. ملاصادق خراسانی به حاضرین خطاب نموده، گفت: ای علما و دانشمندان! شکر کنید و به سپاس الهی مشغول شوید، زبرا بابِ علمی را که مسدود می پنداشتید، اینک مفتوح گردیده و چشمة حیات ابدی در مقابل شما آشکار گردیده. باب علم الهی از شیراز ظاهر شد.(4)

5. ملاحسین قریب، یک صفحه از آن کتاب _ کتاب باب _ را خواند... فرمود: سرچشمه ای که مؤلف این کتاب از آن استفاضه

ص:26

نموده، وحی الهی و منبع اصلی است؛ ربطی به منابع معارف و علوم علما و دانشمندان معمولی ندارد.(1)

کشف غوامض آیات قرآن و پرده برداشتن از اسرار و رموز آن، که تا به حال کسی قدرت بر آن نداشته، از دیگر ادعاهایی است که به وفور در کلامِ علی محمد باب و البته مدعیان دیگر می توان آن را مشاهده کرد. گزارش های ذیل مربوط به این ادعا هستند:

1. ملاحسین بشرویه می گوید: ... دو مطلب را علامت صدقِ ادعای مدعی قائمیت قرار دادم... دوم آن که سورة مبارکه «یوسف» را به طرزی بدیع، که نظیر آن را در مؤلفات و کتب نتوان یافت، تفسیر نماید... از سید _ رشتی _ درخواست کردم که تفسیری بر سورة یوسف بنویسند. به من فرمودند: این کار از عهدة من خارج است. حضرت موعود که بعد از من ظاهر می شود، رتبة مقامش به مراتبی از من بزرگ تر است. چون آن بزرگوار ظاهر شود... تفسیری بر سورة یوسف مرقوم خواهد فرمود.(2)

2. حضرت باب به تفسیر سورة «کوثر» مشغول شدند... سیل آیات از نوک قلمش با سرعتِ حیرت آوری جاری بود... بعد شروع به تلاوت آیات نازله نمودند و با صوت مؤثری مشغول تلاوت شدند. قلب من به شدت می تپید؛ مثل دیوانه بودم. ظرافت لحنِ مبارک، سوز و گدازی در من ایجاد کرده بود که نمی توانم بیان کنم. از بلندیِ مطالب و تابندگی جواهر ثمینه ای که در مخزن آن آیات بود، نزدیک بود دیوانه شوم. سه مرتبه می خواستم

ص:27

بی هوش شوم، حضرت باب گلاب به صورت من پاشید.(1)

3. باب، قلم و کاغذ خواستند و با سرعتی عجیب بدون تأمل و سکون قلم، مقصودِ مهمان دار خود را برآوردند و تفسیری جلیل بر آن سوره مرقوم داشتند. بیانات مبارک تا نصف شب، دربارة معانی متعددة اولین حرف این سوره، یعنی حرف «واو» بود.(2)

یکی دیگر از ابعاد دانش غیبیِ علی محمد باب، علمِ او به اسرار غیب و حوادثی بود که در آینده رخ می دادند! در این باره در کتاب های مربوط، داستان سرایی های بسیاری را می توان یافت. نمونه هایی که در پی می آید، از جمله حوادثی است که به ادعای نویسندگان بابی مسلک از سوی باب پیش گویی شدند و طبق پیش گویی های باب به حقیقت پیوستند:

1. باب به قدوس گفت: دوران مصاحبتِ من و تو به پایان رسیده. ساعتِ جدایی نزدیک است. دیگر در این دنیا یکدیگر را ملاقات نخواهیم کرد. در ساحت قربِ حضرت بها، باز به هم خواهیم رسید. در این جهان، ترابی دوران معاشرت تو با من، فقط نُه ماه بود که خاتمه یافت، اما در عالم ابدی مصاحبت و معاشرت ما جاودانی است. عنقریب قضای الهی تو را به دریای بَلا غوطه ور خواهد ساخت تا در راه او، با محنت و سختی دچار شوی. من هم پس از تو خواهم آمد و به مصائب بسیار گرفتار خواهم شد... عنقریب در طلیعة آن لشگر، جام شهادت را در راه خدا خواهی نوشید و نیز در کوچه و بازار شیراز مصیبت بسیاری به تو خواهد رسید؛ جسم تو اذیت شدیدی خواهد یافت.(3)

2. پس از آن، وقایعِ آینده را یکایک برای ملاحسین بیان

ص:28

فرمودند و به او سفارش کردند که به احدی آنچه را شنیده، اظهار نکند و فرمودند: عنقریب ما را به نقطة دیگر انتقال می دهند و تو در بین راه، قبل از وصول به مقصد، خبر انتقال ما را از ماکو خواهی شنید. رمزِ آن بیان مبارک، به زودی آشکار شد.(1)

3. حضرت اعلی _ علی محمد _ جمیع وقایع آینده را تا دورة شهادت و غیرها به مشار الیها _ همسرش _ اخبار فرمودند و... هر وقت اضطراب و پریشانیِ تو زیاد شد، این دعا را بخوان! من در خواب، به تو ظاهر ظاهر می شوم و اندوه تو را زایل می سازم.(2)

از دیگر مدعیان مهدویت، «غلام احمد قادیانی» است که اندکی پس از علی محمد باب، ادعاهایی مشابه وی در زمینة مهدویت مطرح کرد. وی سپس مدعیِ خدایی شد! او در یکی از کتاب هایش با عنوان مواهب الرحمن، دربارة منبع دانش خود چنین نوشته است: «انی انا المسیح الموعود و الامام المنتظر المعهود و اوحی الی من الله کالأنوار الساطعه».(3)

«سید محمد نوربخش»، بنیان گذار سلسلة «نوربخشیه» نیز از دیگر مدعیان مهدویت در نیمة نخست قرن نهم هجری است. او دربارة بهره مندی خود از دانش چنین می گوید:

پدرم گفت: فرزندم مهدی وقتی به سنّ چهل سالگی برسد، هیچ کس در شرق و غرب عالم نیست که در دانش، با او معارضه تواند کرد و فایق آید.(4)

این جملات نیز از اوست:

چگونه کسی را که از خاندان نبوت و ولایت است تکذیب

ص:29

می کنید، در حالی که او شأنی در علوم ظاهری و باطنی دارد؟! شرح مطلب آن که در زمان ما در میان آل محمد، هیچ کس یافت نمی شود که علوم صوری از فضیلات و شرعیات و حکمیات را (مثل من) بداند؛ علاوه بر علم طریقت که مانند ندارد. اکنون بیش از چهل سال است که سالکان را تربیت می کند و ارشاد او نتایج بزرگی دارد و آن فراوانیِ اولیایی است که از ذیل ولایت او برخاسته اند.(1)

از دیگر مدعیانی که خود را مهدی، قائم، حجت خدا و یمانی می خواند و مدعی برخورداری از علم الهی است، «احمد بن اسماعیل بصری» معروف به «احمد الحسن» است. وی یکی از دلایل صدق ادعایش را برخورداری از علم به محکم و متشابه قرآن و علم به راه های آسمان می داند که این دانش، از خصوصیات ائمه علیه السلام و اسرار مختص به آنان است.(2)

او منبع دانش خود را خداوند سبحان معرفی می کند:

إعلم إنّی الیمانی قبل أن أولد و لم أعلم فی هذا العالم الجسمانی حتی ذکرنّی و عرّفنی الله... أعلم الکثیر و لکنّی لا أعلم شیئاً حتی یذکرنی الله بما موجود فی صفحة وجودی.(3)

و در جایی دیگر، دربارة دانش خود می گوید:

و من الحساب السابق تعلم أن الیمانی و هو وصی المهدی و هو المهدی الاول وعاء السبعة و العشرین حرفاً من العلم، فهو الوعاء الذی یستقبل الفیض من الإمام المهدی و یفیضه علی أصحابه.(4)

ص:30

و در جایی دیگر، خود را «قرآن ناطق» معرفی می کند!(1)

جالب است بدانیم که برخی مدعیان یادشده، با آن همه ادعای پرطمطراق خود، از قرائت صحیح قرآن نیز عاجز بودند و گاه در قرائت متن عربی، دچار اشتباهات فاحش ادبی می شدند! برای نمونه، در شرح حال علی محمد باب چنین نوشته اند:

در مجلسی که در دارالحکومة تبریز برای محاکمة باب ترتیب داده شد، نظام العلما خطاب به باب گفت: خوب است در وصف این مجلس مانند آیات قرآن آیاتی بفرمایید تا حضرت ولی عهد و سایر علما، شاهد این برهان باشند. حضرت باب مسئول او را اجابت کرده و فرمودند: بسم الله الرحمن الرحیم. الحمدلله الذی خلق السموات و الارض. ملامحمد ممقانی فریاد برآورد که: اِعراب کلمه را خطا گفتی! تو که از قواعد نحو بی خبری، چگونه قائم موعود هستی؟! حضرت باب فرمودند: در آیات قرآنیه نیز رعایت قواعد نحویه نشده، زیرا کلام الهی به مقیاس قواعد خلق سنجیده نمی شود، مردم باید تابع قوانین کلام الله باشند؛ در سیصد موضع قرآن، خلاف قواعد نحویه نازل و مذکور است، ولی چون کلام الهی است، هیچ کس جرئت اعتراض ندارد و همة مسلمین قبول دارند.(2)

این ادعای باب، صرف نظر از این که ادعایی صرف و بدون دلیل است و از این رو نیازی به پاسخ گویی ندارد، واضح البطلان است، چراکه قرآن در دورانی نازل شد که لغت عرب از حیث فصاحت و بلاغت در اوج بود و ادیبانِ سخن گوی عرب، عالی ترین آثار ادبی را خلق کرده بودند و سخنرانان و شعرای ادب، از نظر صنعت سخن وری در اوج بودند و در چنین شرایطی

ص:31

قرآن کریم نازل شد، با آیات خود تحدی کرد و مشرکان را به مناظره طلبید؛ با وجود این، هیچ کس نتوانست خدشه ای به آیات قرآن بگیرد و دربارة حقانیت آن تردیدی ابراز کند، با این که در راه مبارزه با قرآن، خون های بسیاری به زمین ریخته و ثروت های زیادی هزینه شد. روشن است که اگر در قرآن سیصد غلط نحوی وجود داشت، اَعراب مشرک جاهلی می توانستند با تمسک به یکی از آن ها، به راحتی کاری کنند که با ریخته شدن خون هزاران نفر و صرف هزاران هزار دینار نمی توانستند، اما به گواهی تاریخ چنین نکردند و ترجیح دادند برای مبارزه با اسلام، دست به قبضة شمشیر ببرند و همین، دلیلِ روشنی بر بی اساس بودن ادعای باب است. به تعبیر دیگر، این سخن باب که: «چون کلام الهی است، کسی جرئت اعتراض ندارد»، اگر در حقّ مسلمانان قابل فرض باشد، دربارة مشرکان عرب و دیگرانی که در طول تاریخ با قرآن و تعالیم حیات بخش آن دشمنی ورزیده اند، پذیرفتنی نیست، چراکه آنان نه تنها ارادتی به قرآن ندارند، بلکه با تمام توان به دنبال وارد کردن خدشه به این کتاب آسمانی بوده اند و در نتیجه، اگر واقعاً در قرآن خطاهای ادبی بود، از سوء استفاده از آن چشم پوشی نمی کردند.

و یا در سخنان «احمد بصری»، دیگر مدعی مهدویت که پیش از این از او سخن رفت، غلط های فاحش ادبی وجود دارد و او با این که عرب زبان است، از رعایت قواعد پیش پا افتادة زبان عربی عاجز است؛ با وجود این، برخی طرف داران نادان او برای دفاع از این رسوایی، مدعی شده اند پیشوایان معصوم علیه السلام نیز مرتکب خطاهای ادبی می شدند و برای اثبات مدعای خود به این دو روایت استناد کرده اند:(1)

1. حویزة بن أسماء قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : انک رجل لک فضل، لو نظرت فی هذه العربیة فقال: لا حاجة لی فی سهککم هذا.(2)

ص:32

2. محمد بن مسلم قال: قرأ أبوعبدالله علیه السلام و لقد نادینا نوحا قلت: نوح! ثم قلت: جعلت فداک لو نظرت فی هذا أعنی العربیة، فقال: دعنی من سهککم.(1)

در حالی که صرف نظر از ضعف سند این روایات، در روایت نخست به هیچ وجه، تصریح به این مطلب که امام، مخالف قواعد زبان عرب سخن گفته اند، وجود ندارد؛ و در روایت دومِ نیز در قرائت امام، غلط ادبی وجود ندارد، چراکه گرچه قرائت مشهور «نادینا نوح» است، اما طبق قرائت امام «نادینا» فعل و فاعل است و مفعول آن «نوحاً» است؛ بنابراین، منصوب خواندن «نوح»، غلط ادبی نیست؛ البته این که در ادامه آیة: «فلنعم المجیبون» آمده، نکته ای تفسیری و مربوط به معنای آیه است و نمی توان به استناد آن مدعی شد امام مرتکب غلط ادبی شده است.

آنچه گذشت، کاهی از کوه ادعای مدعیانی است که از گذشتة تاریخ تا به امروز، از گوشه و کنار سر برآورده اند و مدعیِ برخورداری از علم الهی شده اند، تا از این طریق افراد نادان بیشتری را مجذوب خود کنند.

وجود مدعیان دروغین و ادعای برخورداری از دانشِ متصل به علم الهی، ایجاب می کند که در سخنان پیشوایان معصوم علیه السلام در این باره کنکاش شود و ویژگی های علمی که نشانة امامت است، تبیین شود. ما اگر بتوانیم به این پرسش پاسخ دهیم که: علمی که منحصراً در اختیار پیشوایان معصوم علیهم السلام است، چه علمی است و چه ویژگی هایی دارد و با سایر علوم چه تفاوت هایی دارد؟ می توانیم بر اساس آن، ادعاهایی را که در این باره وجود دارد، ارزیابی کنیم و بر اساس معیارهایی که در این رابطه تعریف می شود، ادعاهای دروغین را شناسایی نماییم.

می کند که: حدود و ثغور این علم کجاست و علمِ به چه چیز، نشانة امامت است؟ پیشوایان معصوم علیه السلام به این پرسش چنین پاسخ داده اند:

لغت را خوب نمی دانید! فرمود: «سبحان الله! اگر من نتوانم خوب پاسخت گویم، چه فضیلتی بر تو دارم؟!» سپس به من فرمود: «ای ابامحمد! همانا سخن هیچ یک از مردم بر امام پوشیده نیست و نه سخن پرندگان، نه سخن چار پایان و نه سخن هیچ جان داری؛ پس هر که این صفات را نداشته باشد، امام نیست».

هم چنین در کتاب معانی الاخبار آمده است:

عن أبی الجارود قال: سألت أباجعفر الباقر علیه السلام  بم یعرف الامام؟ قال: بخصال: ... و یکلم الناس بکل لسان و لغة(1)؛ أبی الجارود می گوید: از امام باقر علیه السلام پرسیدم: امام به چه شناخته می شود؟ فرمود: «به خصلت هایی... و با مردم با هر زبان و لغتی سخن می گوید».

در این باره که امام به زبان های دیگر نیز تسلط دارد، روایات متعددی در مجامع روایی وجود دارد؛ از جمله می توان به این موارد اشاره کرد:

1. مفضل بن عمر قال: أتینا باب أبی عبدالله علیه السلام و نحن نرید الإذن علیه فسمعناه یتکلم بکلام لیس بالعربیة فتوهمنا أنه بالسریانیة ثم بکی فبکینا لبکائه، ثم خرج إلینا الغلام فأذن لنا فدخلنا علیه فقلت: أصلحک الله أتیناک نرید الاذن علیک فسمعناک تتکلم بکلام لیس بالعربیة فتوهمنا أنه بالسریانیة ثم بکیت فبکینا لبکائک، فقال: نعم ذکرت إلیاس النبی و کان من عباد أنبیاء بنی إسرائیل فقلت کما کان یقول فی سجوده، ثم اندفع فیه بالسریانیة فلا والله ما رأینا قسا و لا جاثلیقا أفصح لهجة منه به ثم فسره لنا بالعربیة، فقال: کان یقول فی سجوده: أتراک معذبی و قد أظمأت لک هواجری، أتراک معذبی و قد عفرت لک فی التراب وجهی، أتراک معذبی و قد اجتنبت لک المعاصی، أتراک معذبی و قد أسهرت لک لیلی قال: فأوحی الله إلیه ان ارفع رأسک فانی

ص:35

غیر معذبک قال: فقال: ان قلت لا أعذبک ثم عذبتنی ماذا؟ ألست عبدک و إنت ربی؟ [قال]: فأوحی الله إلیه أن ارفع رأسک، فإنی غیر معذبک، إنی إذا وعدت وعدا وفیت به(1)؛ مفضل بن عمر گوید: ما در خانة امام صادق علیه السلام آمدیم و می خواستیم اجازة تشرف به خدمتش بگیریم. شنیدم حضرت سخنی می گوید که عربی نبود و گمان کردیم به لغت سریانی ا ست. سپس آن حضرت گریه کرد و ما هم از گریة او به گریه در آمدیم. آن گاه غلامش بیرون آمد و به ما اجازه داد. ما خدمتش رسیدیم. عرض کردم: _ خدا شما را به صلاح دارد _ ما آمدیم از شما اجازة ورود بگیریم، شنیدیم به لغتی که عربی نیست و به گمان ما سریانی بود، سخن می گفتید؛ سپس شما گریه کردید و ما هم از گریة شما به گریه در آمدیم. فرمود: «آری؛ به یاد الیاس پیغمبر افتادم که از عباد پیغمبران بنی اسرائیل بود و دعایی که او در سجده می خواند، می خواندم». سپس آن دعا را به لغت سریانی پشت سر هم می خواند که به خدا سوگند، هیچ کشیش و جاثلیقی را شیوا لهجه تر از او ندیده بودم؛ بعد آن را برای ما به عربی ترجمه کرد و فرمود: «او در سجودش می گفت: خدایا! تو را بینم که مرا عذاب کنی، با آن که روزهای آتش بار به خاطر تو تشنگی کشیدم؟! تو را بینم که مرا عذاب کنی، در صورتی که رخسارم را برای تو روی خاک مالیدم؟! تو را بینم که مرا عذاب کنی، با آن که از گناهان به خاطر تو دوری گزیدم؟! تو را بینم که مرا عذاب کنی، با آن که برای تو شب زنده داری کردم؟! پس خدا به او وحی کرد: سرت را بردار که تو را عذاب نمی کنم! الیاس گفت: اگر فرمودی عذابت نمی کنم و سپس عذابم کردی، چه می شود؟! مگر نه این است که من بندة تو

ص:36

و تو پروردگار منی؟ باز خدا به او وحی کرد: سرت را بردار که من تو را عذاب نمی کنم و چون وعده ای دادم، به آن وفا می کنم.

2. ... فقال: یابن رسول الله، ما تقول فی جعفر بن محمد علیه السلام ؟ قال: ما أقول فی إمام شهدت أمة محمد قاطبة بأنه کان أعلم أهل زمانه. قال: فما تقول فی موسی بن جعفر علیه السلام ؟ قال: کان مثله. قال: فان الناس قد تحیروا فی أمره! قال: إن موسی بن جعفر علیه السلام عمر برهة من الزمان، فکان یکلم الانباط بلسانهم و یکلم أهل خراسان بالدریة و أهل الروم بالرومیة و یکلم العجم بألسنتهم و کان یرد علیه من الآفاق علماء الیهود و النصاری فیحاجهم بکتبهم وألسنتهم...(1)؛ ... نصر بن مزاحم ایستاد و گفت: ای پسر رسول خدا! دربارة جعفر بن محمد علیه السلام چه می گویی؟ فرمود: «چه بگویم دربارة امامی که امت محمد صلی الله علیه و آله همگی و به اتفاق، گواهی داده اند که او داناترین اهل زمانش بود؟!» گفت: دربارة موسی بن جعفر علیه السلام چه می گویی؟ امام فرمود: «او هم همان طور بود». نصر گفت: مردم در امرِ او، سرگردان و متحیر شدند. فرمود: «حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در برهه ای از زمان زیست که با نبطی ها به زبانشان، با خراسانی ها با زبان فارسی، با رومیان به رومی و با غیرعرب به زبان خودشان، سخن می گفت. و علما و بزرگان یهود و نصاری، از نقاط دور می آمدند و حضرت با آنان با کتاب و زبان خودشان بحث و احتجاج می نمود...».

3. ... فاتوه بجاریة رومیة، فکلمها بالرومیة و الجاثلیق یسمع کلامهما بالرومیة. فقال الرضا علیه السلام : [بالرومیة] أیما أحب إلیک محمد أم عیسی؟ فقالت: کان فیما [مضی] عیسی أحب إلی حین لم أکن عرفت محمدا صلی الله علیه و آله، فاما بعد أن عرفت محمدا فمحمد صلی الله علیه و آله الآن أحب

ص:37

إلی من عیسی علیه السلام و من کل نبی. فقال لها الجاثلیق: فإذا کنت دخلت فی دین محمد صلی الله علیه و آله أفتبغضین عیسی علیه السلام ؟ قالت: معاذ الله بل أحب عیسی علیه السلام و آمن به و لکن محمدا أحب إلی. فقال الرضا علیه السلام للجاثلیق: فسر للجماعة ما تکلمت به الجاریة و ما قلت أنت لها و ما أجابتک به، ففسر لهم الجاثلیق [ذلک] کله. ثم قال الجاثلیق: یابن محمد صلی الله علیه و آله هاهنا رجل سندی و هو نصرانی صاحب إحتجاج و کلام بالسندیة. فقال [له] علیه السلام : أحضرنیه، فأحضره، فتکلم معه بالسندیة، ثم أقبل یحاجه و ینقله من شیء إلی شیء بالسندیة فی (دین) النصرانیة، فسمعنا السندی یقول: ثبطی ثبطی ثبطلة. فقال الرضا علیه السلام : قد وحد الله بالسندیة. ثم کلمه فی عیسی و مریم علیه السلام فلم یزل یدرجه من حال إلی حال إلی أن قال بالسندیة: أشهد أن لا إله إلا الله و إن محمدا رسول الله، ثم رفع منطقة کانت علیه، فظهر من تحتها زنار فی وسطه، فقال: اقطعه بیدک یابن رسول الله...(1)؛ پس کنیز رومی آوردند و امام رضا علیه السلام با او به زبان رومی سخن گفت، و در این حال جاثلیق که با زبان رومی آشنا بود، گوش فرا می داد. حضرت به زبان رومی خطاب به آن کنیز فرمود: «محمد صلی الله علیه و آله را بیشتر دوست می داری یا عیسی علیه السلام را؟» گفت: تا زمانی که محمد صلی الله علیه و آله را نمی شناختم، عیسی را بیشتر دوست داشتم، اما بعد از این که محمد صلی الله علیه و آله را شناختم، او را بیشتر از حضرت عیسی و سایر پیامبران، دوست می دارم. جاثلیق به کنیز گفت: اگر مسلمان بشوی، دشمن عیسی می شوی؟! کنیز گفت: به خدا پناه می برم! عیسی را دوست داشته و به او ایمان دارم، ولی محمد نزد من محبوب تر است. آن گاه امام به جاثلیق گفت: «آنچه این جاریه گفت، برای مردم تفسیر کن و هم چنین تفسیر کن آنچه تو به او

ص:38

گفتی و او برای تو پاسخ گفت». پس جاثلیق نیز همة این ها را برای مردم تفسیر نمود. سپس جاثلیق به امام عرضه داشت: ای فرزند محمد! در این جا مردی سندی می باشد که مذهبش نصرانی است و می خواهد با شما به زبان سندی احتجاج نماید. حضرت فرمود: «او را حاضر کنید!» وقتی حاضر شد، امام علیه السلام با او به زبان خودش صحبت کرد و بعد پرسش و پاسخ هایی بین آن دو دربارة نصرانیت رد و بدل شد. راوی می گوید: شنیدیم که مرد سندی می گوید: بثطی بثطی بثطلة. حضرت فرمود: «او به زبان سندی، به یگانگی خداوند گواهی می دهد». سپس امام علیه السلام دربارة حضرت عیسی علیه السلام و مریم علیها السلام با او صحبت کرد و او را قانع کرد تا این که به زبان سندی گفت: «اشهد ان لا اله الّا الله و ان محمدا رسول الله». بعد کمربندش را بالا برد و علامتی که به رسم نصرانیت، می بستند، آن را به امام داد و عرض کرد: یابن رسول الله! با دست خود، این را پاره کنید... .

4. عن أبی الصلت الهروی قال: کان الرضا علیه السلام یکلم الناس بلغاتهم و کان والله أفصح الناس و أعلمهم بکل لسان و لغة فقلت له یوما: یا بن رسول الله إنی لاعجب من معرفتک بهذه اللغات علی اختلافها! فقال: یا أباالصلت أنا حجة الله علی خلقه و ما کان الله لیتخذ حجة علی قوم و هو لایعرف لغاتهم أو ما بلغک قول امیر المؤمنین علیه السلام : أوتینا فصل الخطاب؟! فهل فصل الخطاب إلا معرفة اللغات(1)؛ ابوصلت هروی می گوید: امام رضا علیه السلام با افراد به زبان خودشان گفت وگو می کرد؛ به خدا سوگند، فصیح ترینِ مردمان و عالم ترینِ اشخاص به هر زبان و لغتی بود! روزی به حضرتش عرض کردم: یابن رسول الله! من در شگفتم از این که

ص:39

شما به تمامی لغات با اختلافاتی که دارند، این طور تسلط و آگاهی دارید! فرمود: «ای پسر صلت! من حجت خدا بر بندگان اویم، و خداوند حجتی بر قومی نمی انگیزد که زبان آنان را نفهمد و لغاتشان را نداند. آیا این خبر به تو نرسیده است که امیر المؤمنین علی علیه السلام فرمود: «اوتینا فصل الخطاب»؛ به ما فصل الخطاب داده شده؛ پس آن جز معرفت به هر لغتی است؟!

الشیخ الصدوق أحمد بن إسحاق بن سعد الأشعری رحمة الله: أنه جاء بعض أصحابنا یعلمه أن جعفر بن علی کتب إلیه کتابا یعرفه نفسه و یعلمه أنه القیم بعد أخیه و إن عنده من علم الحلال و الحرام ما یحتاج إلیه و غیر ذلک من العلوم کلها. قال أحمد بن إسحاق: فلما قرأت الکتاب کتبت إلی صاحب الزمان علیه السلام و صیرت کتاب جعفر فی درجه، فخرج إلی الجواب فی ذلک: بسم الله الرحمن الرحیم أتانی کتابک أبقاک الله و الکتاب الذی أنفذت درجه... و قد ادعی هذا المبطل المدعی علی الله الکذب بما ادعاه، فلا أدری بأیة حالة هی له، رجا أن یتم دعواه ابفقه فی دین الله؟! فوالله ما یعرف حلالا من حرام و لا یفرق بین خطأ و صواب، أم بعلم؟! فما یعلم حقا من باطل و لا محکما من متشابه و لا یعرف حد الصلاة و وقتها... فالتمس تولی الله توفیقک من هذا الظالم ما ذکرت لک و امتحنه و اسأله عن آیة من کتاب الله یفسرها، أو صلاة یبین حدودها و ما یجب فیها، لتعلم حاله و مقداره و یظهر لک عواره و نقصانه والله حسیبه...(1) ؛ احمد بن اسحاق اشعری می گوید: یکی از شیعیان نزد من آمده و گفت: جعفر بن علی (جعفر کذاب) نامه ای به وی نوشته، خود را امام دانسته و ادعا کرده که: من امامِ بعد از پدرم هستم و علم حلال و حرام و آنچه مورد احتیاج مردم است و سایر علوم، همه و همه نزد من است. احمد بن اسحاق گفت: وقتی آن نامه را خواندم، مکتوبی در این باره به ناحیة مقدسه حضرت صاحب الأمر نوشته و نامة جعفر [کذاب] را هم داخل آن گذارده، ارسال داشتم. سپس پاسخ آن، بدین گونه از ناحیة مقدسة حضرت صادر شد: «بسم الله الرحمن الرحیم. خداوند تو را پاینده بدارد! مکتوب تو و نامه ای را که داخل آن گذارده و فرستاده

ص:41

بودی، به من رسید... این مفسد باطل (جعفر کذاب) که بر خداوند دروغ بسته و ادعای امامت دارد، نمی دانم به چه چیز خود نظر داشته است؟ اگر امید به فقه و دانایی در احکام دین خدا داشته است، به خدا قسم او نمی تواند حلال را از حرام تشخیص بدهد و میان خطا و صواب فرق بگذارد. و اگر به علم خود می بالیده، او قادر نیست که حق را از باطل جدا سازد و محکم را از متشابه تشخیص دهد؛ حتی از حدود نماز و وقتِ آن هیچ اطلاعی ندارد... ای احمد بن اسحاق! خداوند توفیقاتت را افزون کند! آنچه را گفتم، از این ستمگر (جعفر کذاب) بپرس و او را بدین گونه امتحان کن و یک آیه قرآن را از وی بپرس که تفسیر کند و یا از نماز واجبی سؤال کن تا حدود آن و واجبات آن را بیان نماید، و به خوبی پی به ارزش او ببری و نقص وی بر تو آشکار گردد، و حساب او با خداست...».

البته گرچه ناتوانی در پاسخ گویی به پرسش ها، دلیل خوبی برای نفی امامت از مدعی آن است، اما در برخی روایات تصریح شده است که توانایی در پاسخ دادن به پرسش ها، دلیل بر چیزی نیست:

عن أحمد بن عمر عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سألته عن الدلالة علی صاحب هذا الامر، فقال: الدلالة علیه: الکبر... و دوروا مع السلاح حیثما دار، فأما المسائل فلیس فیها حجة(1)؛ احمد بن عمر گوید: از حضرت رضا علیه السلام دربارة دلیل امامت صاحب الامر پرسیدم. فرمود: «دلیلش بزرگی سن... و هر کجا سلاح گردید، شما هم بگردید، اما پاسخ گفتن به مسائل، دلیل نیست».

احتمالاً مقصود از پرسش ها در روایتِ یادشده، پرسش از حرام و حلال الهی است که در روایت دیگری، این چنین به آن اشاره شده است:

ص:42

عن عبدالاعلی قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : المتوثب علی هذا الامر، المدعی له، ما الحجة علیه؟ قال: یسأل عن الحلال و الحرام، قال: ثم أقبل علی فقال: ثلاثة من الحجة لم تجتمع فی أحد إلا کان صاحب هذا الامر أن یکون أولی الناس بمن کان قبله و یکون عنده السلاح و یکون صاحب الوصیة الظاهرة التی إذا قدمت المدینة سألت عنها العامة و الصبیان: إلی من أوصی فلان؟ فیقولون: إلی فلان بن فلان(1)؛ عبدالاعلی گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: کسی که منصب امامت را غصب کرده و به ناحق ادعا می کند، چه دلیلی بر ردّ اوست؟ فرمود: «دربارة حلال و حرام از او بپرسند». سپس به من رو کرد و فرمود: «سه دلیل هست که جز در صاحب امرِ امامت، فراهم نیاید؛ سزاوارترینِ مردم است نسبت به امام پیش از خود، سلاح نزد اوست و وصیت امام سابق دربارة او مشهور است، به صورتی که چون در شهر امام وارد شوی و از عموم مردم و کودکان بپرسی: فلان امام به که وصیت کرده؟ می گویند: به فلان پسر فلان».

علامه مجلسی رحمة الله در شرح روایتِ پیش گفته چنین می نویسد: «ای لیس فیها حجۀ للعوام لعدم تمییزهم بین الحق و الباطل».(2) و ملاصالح مازندرانی چنین می نویسد:

قوله «فأما المسائل فلیس فیها حجة» أی للعوام لأن عقولهم لا یبلغها. فلا ینافی ما مر من أن الحجة أن یسأل عن الحلال و الحرام و ما سیأتی من أنه «یسئل فیجیب» لأن هذه الحجة للخواص.(3)

ص:43

بنابراین، عوام نمی توانند از راه پرسش از حرام و حلال الهی، مدعیِ امامت را بیازمایند و نشانة یادشده منحصراً برای اهل علم خواهد بود و در صورتی که مدعیِ امامت، در آزمون پرسش از حرام و حلال موفق شد، در صورت وجود نشانه های دیگر می توان به صحت ادعای او پی برد.

روح القدس است و ملائکه و روح در شب قدر بر او نازل می شوند و سایر روایاتی که در این باره هست ما را از تکلفی که شیخ صدوق ورزیده بی نیاز می کند؛ گرچه سخن او نیز می تواند به صورتی صحیح باشد.(1)

فارسان یرکضان قد أعرقا فرسیهما فقالا: أقر الله عینک یا امیر المؤمنین ابشر بالفتح قد والله قتل القوم أجمعون، فقال علی علیه السلام : أمن خلف النهر أو من دونه؟ قالا: لا بل خلفه، إنهم لما اقتحموا خیلهم النهرو إن و ضرب الماء لبات خیولهم رجعوا فأصیبوا، فقال امیر المؤمنین علیه السلام : صدقتما، فنزل الرجل عن فرسه و اخذ بید امیر المؤمنین علیه السلام و برجله فقبلهما، فقال علی علیه السلام : هذه لک آیة(1)؛ رافع بن سلمه گوید: روز جنگ نهروان همراه علی بن ابی طالب _ صلوات الله علیه _ بودم. هنگامی که علی علیه السلام نشسته بود، سواری آمد و گفت: السلام علیک یا علی! علی علیه السلام فرمود: «علیک السلام ! _ مادرت به عزایت بنشیند! _ چرا به عنوان امیر المؤمنین بر من سلام نکردی؟» گفت: آری، اکنون علتش را به تو می گویم. در جنگ صفین تو بر حق بودی، ولی چون حکومتِ حکمین را پذیرفتی، از تو بیزاری جستم و تو را مشرک دانستم. اکنون نمی دانم از که پیروی کنم! به خدا! اگر هدایتِ تو را از گمراهی ات بازشناسم (بدانم بر حقی یا بر باطل)، برای من از تمام دنیا بهتر است. علی علیه السلام به او فرمود: «مادرت به عزایت بنشیند! نزدیک من بیا تا نشانه های هدایت را از نشانه های گمراهی برای تو بازنمایم!» آن مرد نزدیک حضرت ایستاد. در آن میان، سواری شتابان آمد تا نزد علی علیه السلام رسید و گفت: یا امیر المؤمنین! مژده باد تو را بر فتح! خدا چشمت را روشن کند! به خدا! تمام لشکر دشمن کشته شد. حضرت به او فرمود: «زیر نهر یا پشت آن؟» گفت: آری، زیر نهر. فرمود: «دروغ گفتی! سوگند به آن که دانه را شکافد و جان دار آفریند، آن ها هرگز از نهر عبور نکنند تا کشته شوند!» آن مرد گوید: بصیرتم در (بارة بیزاری و مشرک بودن)

ص:46

علی زیاده گشت (، زیرا آن مرد را تکذیب کرد). اسب سوار دیگری دوان آمد و همان مطلب را به او گفت. امیر المؤمنین علیه السلام به او همان پاسخ را گفت که به رفیقش گفت. مرد شاک گوید: می خواستم به علی علیه السلام حمله کنم و با شمشیر فرقش را بشکافم. سپس دو سوار دیگر دوان آمدند که اسبان آن ها عرق کرده بود. گفتند: خدا چشمت را روشن کند ای امیر المؤمنین! مژده باد تو را به فتح! به خدا که همة آن مردم کشته شدند. علی علیه السلام فرمود: «پشت نهر یا زیر آن؟» گفتند: نه، بلکه پشت نهر. چون ایشان اسب های خود را به طرف نهروان راندند و آب زیر گردن اسبشان رسید، برگشتند و کشته شدند. امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «راست گفتید». آن مرد از اسبش پایین آمد و دست و پای امیر المؤمنین علیه السلام را گرفت و بوسه داد. سپس علی علیه السلام فرمود: «این است نشانه ای برای تو».

2. عن أبی بصیر قال: کنت عند أبی عبدالله علیه السلام ذات یوم جالسا إذا قال: یا ابامحمد هل تعرف إمامک؟ قلت: إی والله الذی لا إله إلا هو و إنت هو، و وضعت یدی علی رکبته أو فخذه فقال علیه السلام : صدقت قد عرفت فاستمسک به، قلت: أرید أن تعطینی علامة الإمام قال: یا ابامحمد لیس بعد المعرفة علامة، قلت: أزداد إیمانا و یقینا قال: یا ابامحمد ترجع إلی الکوفة و قد ولد لک عیسی و من بعد عیسی محمد و من بعدهما ابنتان و اعلم أن ابنیک مکتوبان عندنا فی الصحیفة الجامعة مع أسماء شیعتنا و أسماء آباءهم و أمهاتهم و أجدادهم و إنسابهم و ما یلدون إلی یوم القیامة و أخرجها فإذا هی صفراء مدرجة(1)؛ ابو بصیر گوید: روزی در خدمت امام صادق علیه السلام نشسته بودم. ناگاه فرمود: «ای ابامحمد! آیا امامِ خود را می شناسی؟» گفتم: بله؛ سوگند به خدایی که جز او نیست، آن

ص:47

تویی! و دستِ خود را بر زانو یا رانِ مبارک او نهادم. فرمود: «راست گفتی؛ چون شناختی چنگ در او زن!» گفتم: می خواهم که علامت امامت را به من عطا کنید! فرمود: «ای ابامحمد! بعد از معرفت، علامتی نیست». گفتم: تا ایمان و یقین من زیاده شود. فرمود: «ای ابامحمد! چون به کوفه باز می گردی، برای تو فرزندی به نام عیسی متولد شده و بعد از عیسی، محمد و بعد از آن ها دو دختر برای تو متولد خواهد شد، و بدان که نام پسران تو نزد ما در صحیفة جامعه با نام های شیعیان ما و نام های پدران، مادران، اجداد و انساب ایشان و آنچه از ایشان متولد شوند، تا روز قیامت نوشته شده است». و آن صحیفه را بیرون آورد. آن صحیفه زرد بود و جمیع این اسما در او درج بود.

البته در این موارد حکم کلی صادر نشده که علم غیب از نشانه های امام است، بلکه به صورت موردی برای افراد خاصی این مسئله دلیل امامت قرار داده شده، اما روایاتی وجود دارد که بر اساس آن ها به صورت کلی، یکی از نشانه های امام این است که او از آنچه فردا رخ خواهد داد، اطلاع داشته باشد که این در واقع، تعبیر دیگری از علم غیب است.

و الراسخون فی العلم)) فرسول الله صلی الله علیه و آله أفضل الراسخین فی العلم، قد علمه الله عز و جل جمیع ما أنزل علیه من التنزیل و التأویل و ما کان الله لینزل علیه شیئا لم یعلمه تأویله و أوصیاؤه من بعده یعلمونه کله، و الذین لا یعلمون تأویله إذا قال العالم فیهم بعلم، فأجابهم الله بقوله: ((یقولون آمنا به کل من عند ربنا)) و القرآن خاص و عام و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ، فالراسخون فی العلم یعلمونه(1)؛ یکی از دو امام باقر یا صادق علیه السلام دربارة قول خداوند: «و جز خدا و راسخون در علم، تأویل قرآن را نمی دانند» فرمود: «پیغمبر صلی الله علیه و آله بهترین راسخ در علم است. خداوند همة آنچه را از تنزیل و تأویل نازل فرمود، به او آموخته است؛ چیزی را که خدا تأویلش را به او نیاموخت، بر او نازل نفرمود و اوصیای پس از وی هم تمام آن را می دانند، و کسانی که تأویل آن را نمی دانند، هر گاه عالمشان چیزی از روی علم بفرماید (ایمان می آورند و می پذیرند)؛ چنانچه خدا ایشان را پذیرفته و فرموده است: "می گویند ایمان آوردیم، همة قرآن از جانب پروردگار ماست" و قرآن، خاص و عام، محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد و راسخون در علم همه را می دانند».

از روایاتِ پیش گفته چنین برداشت می شود که دانشِ تمام قرآن، نزد امام است و امام افزون بر علم به الفاظ و ظواهر قرآن، به تمامیِ معارف قرآن احاطه دارد. در روایات دیگری توضیح داده شده است که قرآن، ظرفِ چه معارفی است. با توجه به این دسته از روایات، می توان به فهمِ روشن تری از روایات یادشده دست یافت. برخی از معارفی که بر اساس روایات در قرآن وجود دارند و به لحاظ احاطة امام بر قرآن در سینة امام نیز وجود دارند، بدین قرارند:

ص:49

وجود دارد.(1)

 باز از آن حضرت چنین روایت شده است:

3. کتاب الله فیه نبأ ما قبلکم و خبر ما بعدکم و فصل ما بینکم و نحن نعلمه(2)؛ در کتاب خداست خبر آنچه پیش از شما بوده و خبر آنچه پس از شما خواهد بود و او داورِ میان شماست و ما آن را می دانیم.

4. ... فقال هشام: إن علیا کان یدعی علم الغیب، والله تعالی لم یطلع علی غیبه أحدا فمن أین ادعی ذلک؟ فقال أبی: إن الله جل ذکره أنزل علی نبیه صلی الله علیه و آله کتابا بین فیه ما کان وما یکون إلی یوم القیامة، فی قوله(و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء و هدی و رحمة و بشر للمسلمین) و فی قوله ((و کل شیء أحصیناه فی إمام مبین)) و فی قوله: (( ما فرطنا فی الکتاب من شیء)) و فی قوله: (( ولا رطب و لا یابس إلا فی کتاب مبین))(3)؛ هشام گفت: علی علیه السلام ادعای علم غیب می کرد، با این که خداوند هیچ کس را بر غیب مطلع نکرده؛ از کجا چنین ادعایی می کرد؟ امام صادق علیه السلام فرمود: پدرم فرمود: «خداوند، کتاب بزرگی برای پیامبر فرستاد که در آن، تمام اسرار گذشته و آینده تا روز قیامت بود. چنانچه این آیه شاهد است: ((وَ نَزَّلْنا عَلَیْک الْکتابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیْ ءٍ وَ هُدی وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ)) و در آیة دیگر: ((وَ کلَّ شَیْ ءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ)) و در این آیه: ((ما فَرَّطْنا فِی الْکتابِ مِنْ شَیْ ءٍ)) و در این آیه: ((وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ یَابِسٍ إِلاَّ فِی کتَابٍ مُّبِینٍ)).

از دیگر دانش هایی که در کتاب خدا وجود دارد و امام باید از آن برخوردار باشد، اخبارِ اموری است که در آسمان و زمین است. روایاتی که در پی می آیند، بر این مطلب دلالت دارند:

امام صادق علیه السلام فرمودند:

1. والله إنی لا علم کتاب الله من أوله إلی آخره کأنه فی کفی فیه خبر السماء و خبر الأرض... قال الله عز وجل:((فیه تبیان کل شیء)) (1)؛ به خدا که من کتاب خدا را از آغاز تا پایانش می دانم، چنان که گویی در کف دست من است. در قرآن است خبر آسمان و خبر زمین... خداوند می فرماید: «بیان هر چیزی در آن است».

ملاصالح مازندرانی در شرح این روایت چنین می نویسد:

... «در قرآن است خبر آسمان» و ساکنان آن و حرکت و چرخش افلاک و احوال فرشتگان و مقاماتشان و حرکت ستارگان و مدارهایشان و منافع این حرکت و تاثیراتی که دارد و سایر اموری که در عالم بالا رخ می دهد و آثاری که بر افلاک مترتب است «و خبر زمین» حقیقت آن و نهایتش و خبر آن چه در دل و اطراف آن است و آن چه در سطح آن و فضای آن و زیر و بالای آن است و خبر معادنی که در آن است و آن چه در دل فلک ماه است از بسائط و مرکبات و منافع و مضار آن که عقل بشر در درک قسمتی ازآن متحیر است ...(2).

باز از آن حضرت در این باره، چنین روایت شده است:

2. انی لاعلم ما فی السماوات و ما فی الأرض و اعلم ما فی الجنة و اعلم ما فی النار... ثم مکث هنیئة فرأی أن ذلک کبر علی من سمعه منه فقال: علمت ذلک من کتاب الله عز وجل یقول: ((فیه

ص:52

تبیان کل شیء))(1)؛ من آنچه در آسمان ها و زمین است، می دانم و آنچه در بهشت و دوزخ است، می دانم... سپس اندکی تأمل کرد و دید این سخن بر شنوندگان گران آمد؛ لذا فرمود: من این مطالب را از کتاب خداوند می دانم. خداوند می فرماید: «بیان هر چیزی در قرآن است».

و در حدیث دیگری چنین فرمودند:

3. نحن والله نعلم ما فی السماوات و ما فی الأرض و ما فی الجنة و ما فی النار و ما بین ذلک قال: فبهت انظر إلیه فقال: یا حماد ان ذلک فی کتاب الله ثلاث مرات قال ثم تلا هذه الآیة: (( و یوم نبعث فی کل أمة شهیدا من أنفسهم و جئنا بک علی هؤلاء شهیدا و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء و هدی و رحمة و بشری للمسلمین)) انه من کتاب الله فیه تبیان کل شیء(2)؛ به خدا سوگند، ما آنچه در آسمان ها و زمین است و آنچه در بهشت و دوزخ و میان آن هاست، می دانیم. من مبهوتانه به او نگریستم. فرمودند: ای حماد! این در کتاب خداست، و این جمله را سه بار تکرار فرمودند. سپس این آیه را تلاوت فرمودند: «(به یاد آورید) روزی را که از هر امتی گواهی از خودشان بر آنها برمی انگیزیم و تو را گواه بر آنان قرار می دهیم و ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است». این از کتابِ خداست؛ در آن بیان هر چیزی است.

در روایاتِ یادشده، به صورت کلی از وجود دانش، آنچه بوده و خواهد بود و اخبار آسمان ها و زمین در قرآن سخن گفته شده است، اما در برخی

ص:53

روایات به موارد جزئی تری از این علوم اشاره شده است؛ برای نمونه می توان به این روایات اشاره کرد:

4. عن یونس قال: سمعته یقول و قد مررنا بجبل فیه دود؛ فقال: اعرف من یعلم إناث الدود من ذکره و کم عدده و قال: نعلم ذلک من کتاب الله قال: و فی کتاب الله تبیان کل شیء(1)؛ یونس گوید: با امام صادق علیه السلام از کوهی عبور می کردیم که در آن کرم بود. فرمودند: «من کسی را می شناسم که مادة کرم را از نرِ آن بازمی شناسد و تعداد آن ها را هم می داند». و فرمود: «من این را از کتاب خدا می دانم؛ در کتاب خدا بیانِ هر چیزی است».

5. عن امیر المؤمنین _ صلوات الله علیه _ أنه قال: والذی بعث محمدا صلی الله علیه و آله بالحق و أکرم أهل بیته ما من شیء تطلبونه من حرز من حرق أو غرق أو سرق أو إفلات دابة من صاحبها أو ضالة أو آبق إلا و هو فی القرآن، فمن أراد ذلک فلیسألنی عنه، قال: فقام إلیه رجل فقال: یا امیر المؤمنین أخبرنی عما یؤمن من الحرق و الغرق؟ فقال: اقرأ هذه الآیات ((الله الذی نزل الکتاب و هو یتولی الصالحین))، ((و ما قدروا الله حق قدره _ إلی قوله _ سبحانه و تعالی عما یشرکون)) فمن قرأها فقد أمن الحرق و الغرق _ قال: فقرأها رجل و اضطرمت النار فی بیوت جیرانه و بیته و سطها فلم یصبه شیء _ ثم قام إلیه رجل آخر فقال: یا امیر المؤمنین إن دابتی استصعبت علی و إنا منها علی وجل فقال: اقرأ فی اذنها الیمنی ((و له أسلم من فی السماوات و الأرض طوعا و کرها و إلیه ترجعون)) _ فقرأها فذلت له دابته _ و قام إلیه رجل آخر فقال: یا امیر المؤمنین إن أرضی أرض مسبعة و إن السباع تغشی منزلی و لا تجوز حتی تأخذ فریستها فقال: اقرأ ((لقد جاءکم رسول من

ص:54

أنفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم * فإن تولوا فقل حسبی الله لا إله إلا هو علیه توکلت و هو رب العرش العظیم)) _ فقرأهما الرجل فاجتنبته السباع _ ثم قام إلیه آخر فقال: یا امیر المؤمنین إن فی بطنی ماء أصفر فهل من شفاء؟ فقال: نعم بلا درهم و لا دینار و لکن اکتب علی بطنک آیة الکرسی و تغسلها و تشربها و تجعلها ذخیرة فی بطنک فتبرأ بإذن الله عز و جل _ ففعل الرجل فبرأ بإذن الله _ ثم قام إلیه آخر فقال: یا امیر المؤمنین أخبرنی عن الضالة؟ فقال: اقرأ یس فی رکعتین و قل: یا هادی الضالة رد علی ضالتی _ ففعل فرد الله عز و جل علیه ضالته _ ثم قام إلیه آخر فقال: یا امیر المؤمنین أخبرنی عن الآبق فقال: اقرأ ((أو کظلمات فی بحر لجی یغشاه موج من فوقه موج _ إلی قوله _  و من لم یجعل الله له نورا فما له من نور)) _ فقالها الرجل فرجع إلیه الآبق _ ثم قام إلیه آخر فقال: یا امیر المؤمنین أخبرنی عن السرق فإنه لا یزال قد یسرق لی الشیء بعد الشیء لیلا؟ فقال له: اقرأ إذا أویت إلی فراشک ((قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن أیا ما تدعوا _ إلی قوله _: و کبره تکبیرا)) ثم قال امیر المؤمنین علیه السلام : من بات بأرض قفر فقرأ هذا الآیة ((إن ربکم الله الذی خلق السماوات و الأرض فی ستة أیام ثم استوی علی العرش _ إلی قوله _: تبارک الله رب العالمین)) حرسته الملائکة و تباعدت عنه الشیاطین، قال: فمضی الرجل فإذا هو بقریة خراب فبات فیها و لم یقرأ هذه الآیة فتغشاه الشیطان و إذا هو آخذ بخطمه فقال له صاحبه: أنظره و استیقظ الرجل فقرأ الآیة فقال الشیطان لصاحبه: أرغم الله أنفک أحرسه الآن حتی یصبح، فلما أصبح رجع إلی امیر المؤمنین علیه السلام فأخبره و قال له: رأیت فی کلامک

ص:55

الشفاء و الصدق و مضی بعد طلوع الشمس فإذا هو بأثر شعر الشیطان مجتمعا فی الأرض(1)؛ اصبغ بن نباته از امیر المؤمنین علیه السلام روایت می کند: «سوگند بدان که محمد صلی الله علیه و آله را به حقیقت برانگیخته و خاندانش را گرامی داشته، هیچ چیزی نیست که شما آن را بجویید از حرز و دعاهایی که برای محافظت از سوختن یا غرق شدن یا دزد یا گریختن چهارپایی از دست صاحبش یا گم شده ای و یا بندة فراری، جز این که در قرآن است؛ هر که خواهد از من بپرسد». گوید: پس مردی برخاست و عرض کرد: یا امیر المؤمنین! مرا آگاه کن از آنچه برای محافظت از سوختن و غرق شدن است؟ فرمود: «این آیات را بخوان: ((الله الَّذِی نَزَّلَ الْکتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصَّالِحِینَ )) و آیه: ((وَ ما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدْرِهِ تا سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکونَ)). پس هر که این آیات را بخواند، از سوختن و غرق شدن ایمن است». گوید: پس مردی آن را خواند و آتش در خانه های همسایگانش درگرفت و خانة او هم وسط آن خانه ها بود و آسیبی به او نرسید. سپس مرد دیگری برخاست و عرض کرد: یا امیر المؤمنین! حیوانی که زیر پای من است، چموشی می کند و من از آن ترسانم؟ فرمود: «در گوش راستش (این آیه را) بخوان: ((وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کرْهاً وَ إِلَیْهِ یُرْجَعُونَ)). و آن مرد این آیه را خواند و آن حیوان برای او رام گردید. مرد دیگری برخاست و عرض کرد: ای امیرمؤمنان! سرزمین ما جای درندگان است و درندگان به خانة من درآیند و تا شکار خود را نگیرند، از آن جا نگذرند؟ فرمود: «(این دو آیه را) بخوان: ((لَقَدْ جاءَکمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ

ص:56

رَحِیمٌ* فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ الله لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عَلَیْهِ تَوَکلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ)). پس آن مرد این دو آیه را خواند و درندگان از او دور شدند. سپس مرد دیگری برخاست و عرض کرد: ای امیرمؤمنان! در شکم من آب زردی است؛ آیا شفایی دارد؟ فرمود: «آری (بی پول) و بدون صرف کردن درهمی و نه دیناری؛ آیة الکرسی را بر شکمت بنویس و آن را بشوی و بیاشام و آن را در شکمت ذخیره کن؛ به خواست خداوند بهبودی یابی». و آن مرد انجام داد و به خواست خداوند، بهبودی یافت. سپس دیگری برخاست و عرض کرد: یا امیر المؤمنین! از (آنچه برای پیدا کردن حیوان) گم شده (فایده دارد)، مرا آگاه فرما؟ فرمود: «سورة یس را در دو رکعت نماز بخوان و بگو: یا هادی الضالة رد ضالتی». پس آن را انجام داد و خداوند حیوان گم شده اش را به او برگردانید. سپس دیگری برخاست و عرض کرد: ای امیرمؤمنان! برای بندة گریخته دستوری فرما! فرمود: «بخوان: ((أَوْ کظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ... وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ الله لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ))». و آن مرد آن را گفت و بندة فراری اش به سوی او بازگشت. سپس مرد دیگری برخاست و عرض کرد: یا امیر المؤمنین! برای ایمنی از دزدی چیزی بفرما، زیرا پیوسته پشت سرهم شب ها از من دزدی شود؟ فرمود: «چون به بستر خواب رفتی این آیه را بخوان: ((قُلِ ادْعُوا الله أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیًّا ما تَدْعُوا... وَ کبِّرْهُ تَکبِیراً))». سپس امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «هر کس در بیابانی خالی از سکنه، شبی را به سر برد و این آیه را بخواند: ((إِنَّ رَبَّکمُ الله الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ... تَبارَک الله رَبُّ الْعالَمِینَ(1)))، فرشتگان او را

ص:57

محافظت کنند و شیاطین از او دور شوند». گوید: پس آن مرد رفت و به ویرانه ای رسید. شب را در آن جا خوابید و این آیات را نخواند؛ پس شیطان به سراغش آمد و بینی آن مرد را گرفت. رفیقش به او گفت: مهلتش بده! آن مرد (از این حرف) از خواب پرید و آیه ای را (که حضرت فرموده بود) خواند؛ پس شیطان به رفیقش گفت: خدا بینی تو را به خاک مالید. اکنون باید تا صبح او را محافظت و پاس داری کنی. چون صبح شد نزد امیر المؤمنین علیه السلام آمد و جریان را گفت و عرض کرد: در سخن شما شفا و راستی یافتم، و پس از بالا آمدن آفتاب، بدان جا رفت و جای موی شیطان را در زمین دید.

6. أبی الحسن الأول علیه السلام فی قول الله تعالی: ((و لو أن قرآنا سیرت به الجبال أو قطعت به الأرض أو کلم به الموت)) فقد ورثنا الله تعالی هذا القرآن ففیه ما یسیر به الجبال و یقطع به البلدان و یحیی به الموتی، إن الله تعالی یقول فی کتابه العزیز: ((و ما من غایبة فی السماء و الأرض إلا فی کتاب مبین)) و قال تعالی: ((ثم أورثنا الکتاب الذین اصطفینا)) فنحن اصطفانا الله جل اسمه فورثنا هذا الکتاب الذی فیه کل شیء(1). موسی بن جعفر علیه السلام دربارة آیة ((وَ لَوْ أَنَّ قرآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ کلِّمَ بِهِ الْمَوْتی)) فرمود: «آن قرآن به ما به ارث رسیده که به وسیلة آن کوه ها پیموده می شود، شهرها درنوردیده می گردد و مرده زنده می شود. خداوند در قرآن کریم می فرماید: ((وَ ما مِنْ غایبةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کتابٍ مُبِینٍ )) و در این آیه می فرماید: ((ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا)). ما را خدای عزیز برگزیده و این کتاب را به ما ارث بخشید، که در آن هر چیزی هست».

ص:58

لکن لا تبلغه عقول الرجال(1)؛ هیچ چیزی نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند، مگر این که (حلّ آن) ریشه ای در کتاب خداوند بلندمرتبه دارد، اما عقل های مردان به آن نمی رسد.

ملاصالح مازندرانی در شرح این روایت چنین می نویسد:

«هیچ چیزی نیست که دو نفر در آن اختلاف کنند» چه آن چیز از اصول اعتقادات باشد چه از فروع آن یا امور جزئیه ای که انسان ها در مدنیت و زندگی و کسب و کار خود بدان نیاز دارند «مگر این که (حلّ آن) ریشه ای در کتاب خداوند بلندمرتبه دارد»؛ چرا که کتاب خدا ریشه همه معارف و حقایق است و دانش منافع و مضار دنیا و آخرت و علم تمام آن چه هست در آن است، پس هیچ حکم کلی و جزئی نیست مگر این که قران اساس و مبدأ آن و غایت و منتهای آن است(2).

یقول: ((لا خیر فی کثیر من نجواهم إلا من أمر بصدقة أو معروف أو إصلاح بین الناس)) و قال: ((لا تؤتوا السفهاء أموالکم التی جعل الله لکم قیاما)) و قال: ((لا تسألوا عن أشیاء إن تبد لکم تسؤکم))(1)؛ چون به شما از چیزی خبر دهم، از من بپرسید: کجای قرآن است. آن گاه حضرت ضمن گفتارش فرمود: پیغمبر صلی الله علیه و آله از قیل و قال و تباه ساختن مال و زیادی سؤال نهی فرموده است. به حضرت عرض شد: پسر پیغمبر! همین که فرمودید در کجای قرآن است؟ فرمود: خداوند می فرماید: «در بسیاری از درگوشی های مردم خیری نیست، جز آن که به صدقه یا نیکی یا اصلاح میان مردم دستور دهد». و فرمود: «اموالتان را که خدا قِوام کار شما قرار داده، به کم خردان مدهید!» و فرموده: «از چیزهایی که اگر بر شما عیان شود غمگینتان کند، سؤال نکنید!»

و زید بن علی از آن حضرت چنین روایت می کند:

ما دخل رأسی نوما و لا غمضا علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله حتی علمت من رسول الله صلی الله علیه و آله ما نزل به جبرئیل فی ذلک الیوم فی حلال أو حرام أو سنة أو أمر أو نهی فیما نزل فیه و فیمن نزل، فخرجنا فلقینا المعتزلة فذکرنا ذلک لهم فقالوا: إن هذا الامر عظیم، کیف یکون هذا و قد کان أحدهما یغیب عن صاحبه؟ فکیف یعلم هذا؟ قال: فرجعنا إلی زید فأخبرناه بردهم علینا، فقال: کان یتحفظ علی رسول الله صلی الله علیه و آله عدد الأیام التی غاب بها فإذا التقیا قال له رسول الله صلی الله علیه و آله : یا علی نزل علی فی یوم کذا و کذا، کذا و کذا و فی یوم کذا و کذا، کذا و کذا، حتی یعدها علیه إلی آخر الیوم الذی وافی فیه فأخبرناهم بذلک(1)؛ در زمان پیامبر خدا هرگز خوابم نبرد و چشم بر هم نگذاشتم، مگر این که از آن حضرت فرا گرفتم که آن روز جبرئیل چه چیز از حلال و حرام و سنت و امر و نهی از سوی خداوند آورده، در چه مورد و دربارة چه کس نازل شده. ما از خدمت زید بن علی خارج شدیم. همین مطلب را برای معتزلیان نقل کردیم. گفتند: این ادعای بزرگی است! چگونه امکان دارد، با این که اتفاق می افتاد یکی از دیگری دور می افتاد؟! پس از کجا اطلاع پیدا می کرد؟ ما برگشتیم پیش زید و جریان رد کردن آن ها را نقل کردیم. گفت: تعداد روزهایی که از خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله دور بود، در خاطر می سپرد. وقتی ایشان را ملاقات می کرد، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود: یا علی! فلان روز فلان چیز نازل شد و در فلان روز فلان، تا آخرین روزی که دور بوده. ما برگشتیم و پاسخ را به معتزلیان گفتیم.

بر اساس آنچه گذشت، امام کسی است که از تفسیر و تأویل و ظاهر و

ص:62

باطن قرآن آگاه است و می تواند بر اساس قرآن از اخبار گذشته و آینده، آسمان ها و زمین، تمام آنچه مورد نیاز مردم است و... آگاهی داشته باشد و علم او به قرآن به معنای علم او به همة این مسائل است و چنین دانشی از ویژگی های اختصاصی پیشوایان معصوم علیه السلام است و کسی با آنان در این ویژگی اشتراک ندارد و اگر کسی مدعی امامت بود، باید از علم قرآن با این وسعت برخوردار باشد. با وجود این، در هیچ روایتی، از «دانش به کتاب خدا» به عنوان علامت شناسایی امام یاد نشده است. البته اگر چنین باشد، میان این دو تهافتی نیست، چراکه این که علم به کتاب خدا از صفات امام است، مطلبی است و این که مردم بخواهند از این راه امام را شناسایی کنند، مطلبی دیگر و این دو با هم تلازم ندارند؛ هم چنان که عصمت از صفات امام است، ولی به دلیل این که مردم راهی به شناساییِ عصمت ندارند، نمی توان آن را از نشانه های امام برشمرد. البته در این باره دو روایت وجود دارد که ممکن است بر مطلب یادشده دلالت داشته باشند. این روایات بدین قرارند:

1. عن أبی عبدالله علیه السلام قال: عشر خصال من صفات الامام: العصمة و النصوص و إن یکون أعلم الناس و أتقاهم لله و أعلمهم بکتاب الله و إن یکون صاحب الوصیة الظاهرة و یکون له المعجز و الدلیل و تنام عینه و لا ینام قلبه و لایکون له فیء و یری من خلفه کما یری من بین یدیه(1)؛ امام صادق علیه السلام فرمودند: دَه خصلت است که امام داراست: عصمت، تصریح به نام او، از همة مردم دانشمندتر است، از همه کس پرهیزکارتر است، در تفسیر قرآن از همه داناتر است، وصیّ آشکار امام پیشین است، معجزه و دلیل دارد، چشمش می خوابد، ولی دلش بیدار است، سایه ندارد و از پشت سرش مانند پیش رو می بیند.

در این حدیث، مواردی همچون وصیت آشکار، معجزه و... وجود دارد

ص:63

که در روایاتی دیگر، از نشانه های امامت شمرده شده و دانش به کتاب خدا نیز در کنار همین موارد ذکر شده است، اما صرف نظر از این که تعبیرِ این روایت «اعلم الناس بکتاب الله» است، و این تعبیر جنبة مقایسه ای دارد و بیان گر این است که در قیاس با سایرین، دانش امام به کتاب بیشتر است؛ بنابراین، روایت مزبور ناظر به آگاهی امام از تمامی معارف قرآن نیست، در این حدیث از موارد یادشده به عنوان صفات امام یاد شده است، نه نشانه های امام؛ از این رو نمی توان به اعتبار آن، دانش به کتاب الله را از نشانه های امام دانست.

2. أبی الجارود قال قلت لأبی جعفر علیه السلام جعلت فداک إذا مضی عالمکم أهل البیت بای شیء یعرف الذی یجیء من بعده قال بالهدائة و الاطراق و اقرار آل محمد صلی الله علیه و آله بالفضل و لایسأل عن شیء مما بین دفتین الا أجاب عنه(1)؛ ابوالجارود گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: هنگامی که عالم شما اهل بیت درگذشت، کسی که پس از اوست، به چه وسیله شناخته می شود؟ فرمود: «با راهنمایی، کم سخنی، وقار، اقرار آل محمد به برتری او و از میان دو جلد (کتاب خدا) چیزی از او پرسیده نمی شود، مگر این که پاسخ می گوید».

دلالتِ این روایت بر مدعا نیز تام نیست، چراکه همین حدیث که در بصائر الدرجات به صورت فوق روایت شده، در کتاب های غیبت نعمانی و خصال شیخ صدوق، به جای عبارت «بین دفتین»، «بین صدفیها» نقل شده است.(2) علامه مجلسی در این باره چنین می نویسد:

 «بین صدفیها»یعنی همه زمین چرا که کوه محیط به دنیاست و صدف الجبل آن چیزی است که از کناره اش مقابل تو قرار می

ص:64

گیرد و در بصائر  «بین دفتین» است که به معنای دو جلد قرآن است و کنایه از همه آن است.(1)

 بنابراین، طبق نقل بصائر، روایتِ یادشده ناظر به علم امام به کتاب خداست و طبق دو نقل دیگر، چنین نیست. از آن جا که اصل وجود تعبیرِ «بین دفتین» مورد تردید است، پس نمی توان با قاطعیت گفت، روایات به صراحت یکی از راه های شناخت امام را دانشِ او به قرآن دانسته اند؛ با وجود این می توان گفت روایاتی که به طور مطلق، علم را از نشانه های امام برشمرده اند و پیش تر نمونه هایی از آن ذکر شد، به اطلاق خود شامل علم به قرآن نیز می شود. به عبارت دیگر، وقتی گفته می شود: یکی از راه های شناخت امام، دانش امام است و این دانش به قید خاصی مقید نمی شود، همة دانش ها و از جمله دانش به معارف قرآن را در بر می گیرد. البته در این باره، این نکته قابل توجه است که اگر در روایات، به صراحت از علم به قرآن _ علی رغم اهمیت آن _ به عنوان نشانة امام یاد نشده، حتماً دلیل خاصی داشته است که شاید با توضیحاتی که در ادامه خواهد آمد، بتوان گوشه ای از آن را دریافت.

نکتة مهم دیگر این که وقتی گفته می شود: یکی از نشانه های امام، علمِ او به کتاب خداست، مقصود علم واقعی به کتاب خداست، نه این که هر کس توانست از پیش خود رطب و یابسی ببافد، بتواند مدعی علم به کتاب خدا شود و بافته های ذهن خود را، باطن قرآن بداند و تأویل آیات قرآن را دلیلی بر دانش به کتاب خدا و در نتیجه، امامت خود بپندارد. این، قاعدة عقلی است که وقتی چیزی نشانه ای دارد، مصداق واقعی آن نشانه، نشانه است، نه مصداق بدلی، ادعایی و دروغینش؛ برای نمونه، یکی از نشانه های ظهور امام مهدی علیه السلام خروج یمانی است. روشن است که یمانی واقعی، نشانة ظهور است، نه یمانی دروغین و ادعایی، و ما تا راهی به شناسایی یمانی واقعی نداشته باشیم، نمی توانیم خروج او را نشانه ای بر ظهور امام تلقی کنیم؛ بنابراین،

ص:65

خروج یمانی زمانی می تواند نشانة ظهور باشد که بتوان مصداق واقعی آن را از مصادیق جعلی اش شناسایی کرد؛ پس زمانی می توان آنچه را مدعی امامت به عنوان باطن و تأویل قرآن عرضه می کند، دلیلی بر امامت او قلمداد کرد که از راه اطمینان آوری بتوان صحت گفته های او را اثبات کرد.

به تعبیر دیگر، وقتی گفته می شود یکی از نشانه های امام علمِ او به قرآن است، مقصود علمِ درست است و نه نادرست؛ بنابراین، باید راهی برای تشخیص درست از نادرست بودن آنچه از سوی مدعی امامت به عنوان معارف قرآن عرضه می شود، وجود داشته باشد. یکی از راه های این تشخیص می تواند دلیلی باشد که مدعی عرضه می کند، ولی به صرف این که مدعی، پاره ای از اطلاعات را به عنوان باطن و تأویل قرآن عرضه می کند، نمی تواند چیزی را اثبات نماید.

این مطلب را که آنچه نشانة امامت است، باید قابل راستی آزمایی باشد، هرچند به دلیل بداهتش نیازمند استدلال نیست، می توان بر اساس روایات اثبات کرد؛ برای نمونه، در روایاتی که پیش از این گذشت، «علم به همة زبان ها» از نشانه های امام بود و این چیزی است که صحت و سقم ادعای آن را می توان آزمود؛ یا در روایت مربوط به جنگ نهروان، امام علی علیه السلام علمِ غیب خود را برای کسی دلیل امامت گرفتند که پس از لحظاتی صحتِ آن اثبات شد؛ و یا اگر گفته شده آگاهی از آنچه فردا رخ می دهد، از نشانه های امام است، می توان درستی یا نادرستیِ آن را آزمود؛ و بلکه هم چنان که گذشت اگر بر اساس برخی از روایات علم به حلال و حرام الهی نمی تواند راهی برای شناسایی امام باشد به این دلیل است که مخاطب این دسته از روایات عوام هستند و آنها راهی به راستی آزمایی این بخش از دانش امام ندارند و اگر این مسیر برای دانشمندان راهگشاست و آنان می توانند به کمک آن امام را شناسایی کنند به این دلیل است که آن ها می توانند به درستی یا نادرستی چنین دانشی پی ببرند.

توجه به مطلبِ یادشده از این نظر ضروری می نماید که از آن جا که بخش

ص:66

قابل توجهی از معارف قرآن، بطون قرآن است و بطون قرآن از آن نظر که بطن هستند، راهی به کشف آن جز اتصال به علم الهی نیست، این احتمال وجود دارد که برخی بافته های ذهن خود را به عنوان بطن قرآن عرضه کنند و البته به دلیل این که راهی برای اثبات صحت آن وجود ندارد، خود را از زحمت اثبات برهانند و این را دلیلی بر دانش خود و در نتیجه، امامت خود تلقی کنند. هم چنان که بخش قابل توجهی از آن چه در کتاب های احمد بصری آمده و به عنوان معارف قرآن به مخاطب عرضه می شود از این سنخ است؛ بنابراین باید توجه داشت که وقتی چیزی به عنوان بطن قرآن عرضه می شود، از آن جا که دلیلی وجود ندارد که صحت و درستی آن را اثبات نماید، نمی توان به استناد آن چیزی را اثبات کرد.  شاید به همین دلیل است که در هیچ روایتی به صورت ویژه، «علم به کتاب خدا» نشانة امام قرار داده نشده است و نیز علی رغم این که پیشوایان معصوم علیه السلام در مواردی برای اثبات امامتِ خود به علم غیب و یا معجزه و امثال آن استناد کرده اند، هیچ موردی یافت نشد که پیشوایان معصوم علیه السلام «علم به باطنِ قرآن» را دلیل اثبات امامت خود قرار داده باشند. شاید سرّ این مطلب، همان نکتة پیش گفته باشد که وقتی راهی به اثبات صحت آنچه از سوی امام به عنوان بطن قرآن ارائه شده، نباشد، نمی توان به وسیلة آن امامت امام را اثبات کرد.

البته از این نکته نیز نباید غافل شد که امام گاهی برای محمد بن مسلم، ابوبصیر و دیگر شیعیان خود سخن می گوید و بطون قرآن و تأویل آیات الهی را بیان می فرماید؛ در چنین مواردی اصحاب ائمه علیه السلام اگر سخن امام را می پذیرند و آن را بطن قرآن تلقی می کنند، به این دلیل است که از پیش، امامتِ امام را پذیرفته اند و به این که دانش ظاهر و باطن قرآن نزد امام است، ایمان دارند. اما وقتی امام می خواهد با بیانِ یکی از بطون قرآن، دانش خود به کتاب و در نتیجه، امامت خود را اثبات نماید روشن است که از آن جا که راهی به اثبات صحت سخن او نیست، نمی توان به وسیلة آن امامت را اثبات کرد؛ به همین دلیل است که _ هم چنان که گذشت _ در منابع، موردی یافت نشد که پیشوایان معصوم علیه السلام برای اثبات امامت خود، به بیان بطون قرآن

ص:67

پرداخته باشند.

حاصل سخن این که، اگر بپذیریم یکی از نشانه های امام، دانشِ او به قرآن است، این سخن بدین معنا نیست که ادعای کسی که مدعی است سخنانش بطون قرآن است، پذیرفته می شود، چراکه از آن جا راهی برای اثبات صحت باطن قرآن نیست، و صحت آن تنها زمانی قابل پذیرش است که از پیش، امامت و اتصال مدعی آن با علم الهی ثابت شده باشد؛ اما اگر کسی بخواهد نفس این علم را دلیل بر امامت خود بگیرد، به دلیل بسته بودن مسیر راستی آزماییِ آن، نمی توان به استناد آن چیزی را ثابت کرد. بنابراین، اگر در روایات «علمِ به کتاب خدا» نشانة امامت قرار داده شده باشد، مقصود آن بخش از معارف قرآن است که امام می تواند برای پرسش گران، درستیِ آن را اثبات کند. از آنچه گفته شد می توان ادعای پاره ای از مدعیان گذشته و یا حال را که بافته های ذهن خود را به عنوان باطن قرآن(!) به خلقِ نادان قالب می کنند، نقد کرد.

خلاصة آنچه گذشت این است که پیشوایان معصوم علیه السلام از دانش به عنوان یکی از راه های شناسایی امام یاد کرده اند و برای چنین دانشی، ویژگی های خاصی برشمرده اند؛ علم به همة زبان ها، علم به حرام و حلال الهی، علم به آنچه فردا رخ می دهد، علم غیب و در یک کلمه «علم به آنچه بوده و خواهد بود». و از آن جا که به اصطلاح اصولیون، نسبتِ موارد یادشده عطف به واو است، بنابراین کسی که مدعیِ امامت است، باید جامع همة این دانش ها باشد.

ص:68

الظاهرة و بالفضل...(1)؛ حفص بن بختری می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض شد: امام با چه چیزی شناخته می شود؟ فرمود: «به وصیت آشکار و به فضیلت».

2. أبی عبدالله علیه السلام قال: عشر خصال من صفات الامام: العصمة و النصوص و أن یکون أعلم الناس و أتقاهم لله و أعلمهم بکتاب الله و أن یکون صاحب الوصیة الظاهرة...(2)؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «دَه خصلت از صفات امام است: عصمت، نصّ بر امامت، از همة مردم داناتر و پرهیزکارتر است، به قرآن داناتر است و دارای وصیت آشکار است...».

در برخی دیگر از روایات، قیدِ یادشده به صورتی شفاف تر توضیح داده شده است؛ وصیت باید به اندازه ای آشکار باشد که وقتی مسافران وارد شهر شده و از مردم در کوچه و بازار سؤال کنند که: وصیّ فلان امام کیست؟ مردم وصیّ را بشناسند و او را معرفی کنند. در این باره در روایات چنین آمده است:

3. عن عبدالاعلی قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : المتوثب علی هذا الامر، المدعی له، ما الحجة علیه؟ قال: یسأل عن الحلال و الحرام، قال: ثم أقبل علی، فقال: ثلاثة من الحجة لم تجتمع فی أحد إلا کان صاحب هذا الأمر أن یکون أولی الناس بمن کان قبله و یکون عنده السلاح و یکون صاحب الوصیة الظاهرة التی إذا قدمت المدینة سألت عنها العامة و الصبیان: إلی من أوصی فلان؟ فیقولون: إلی فلان بن فلان(3)؛ عبدالاعلی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: کسی که منصبِ امامت را غصب کرده و به ناحق

ص:71

ادعا می کند، چه دلیلی بر ردّ اوست؟ فرمود: «دربارة حلال و حرام از او بپرسند (درست پاسخ نگفتنش دلیل بر ادعای دروغش است)». سپس به من رو کرد و فرمود: «سه دلیل هست که جز در صاحب امر امامت فراهم نیاید: سزاوارترین مردم است به امامِ پیش از خود، سلاح نزد اوست و وصیت امام سابق دربارة او مشهور است، به طوری که چون در شهر امام وارد شوی و از عموم مردم و کودکان هم که بپرسی: فلان امام به که وصیت کرده؟ می گویند: به فلان پسر فلان».

4. ابن أبی نصر قال: قلت لأبی الحسن الرضا علیه السلام : إذا مات الامام بم یعرف الذی بعده؟ فقال للإمام علامات منها أن یکون أکبر ولد أبیه و یکون فیه الفضل و الوصیة و یقدم الرکب فیقول: إلی من أوصی فلان؟ فیقال: إلی فلان...(1)؛ ابن ابی نصر می گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: چون امام بمیرد، امامِ پس از وی به چه دلیل شناخته می شود؟ فرمود: «امام علاماتی دارد؛ از جمله این که بزرگ ترین فرزندِ پدر اوست و دارای فضیلت و وصیت است، به طوری که جماعت مسافران می آیند و می پرسند: فلان امام [که وفات کرد] به که وصیت کرد؟ همه می گویند: به فلان کس...».

5. عن أحمد بن عمر، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سألته عن الدلالة علی صاحب هذا الامر، فقال: الدلالة علیه: الکبر و الفضل و الوصیة، إذا قدم الرکب المدینة فقالوا: إلی من أوصی فلان؟ قیل: فلان بن فلان، و دوروا مع السلاح حیثما دار، فأما المسائل فلیس فیها حجة(2)؛ احمد بن عمر گوید: از حضرت رضا علیه السلام دربارة دلیل امامت صاحب الامر پرسیدم. فرمود: «دلیلش بزرگی سن، فضیلت و وصیت است. زمانی که کاروان به شهر درآید و بگویند: فلانی

ص:72

به که وصیت کرد؟ گفته شود: به فلان پسر فلان و هر کجا سلاح گردید، شما هم بگردید، اما پاسخ گفتن مسائل، دلیل نیست».

در پاره ای از روایات، افزون بر قیدِ یادشده، تصریح شده است که وصیت باید به صورتی باشد که بر افراد مختلف، قابل انطباق نباشد، بلکه به گونه ای باشد که امام را بعینه مشخص کند:

6. عن الرضا علیه السلام : فإن قال: فلم لایجوز أن یکون الامام من غیر جنس الرسول؟ قیل: لعلل منها: أنه لما کان الامام مفترض الطاعة لم یکن بد من دلالة تدل علیه و یتمیز بها من غیره و هی القرابة المشهورة و الوصیة الظاهرة لیعرف من غیره و یهتدی إلیه بعینه...(1)؛ امام رضا علیه السلام فرمودند: «پس اگر گوینده ای بپرسد: چرا جایز نیست امام از غیر جنس (خاندان) پیغمبر باشد؟ گفته می شود: برای علت های متعددی که از آن جمله این است که چون اطاعتِ امام واجب است، ناچار باید نشانه و دلیلی باشد که او را معرفی کند و از دیگران او را متمایز سازد، و آن قرابت و خویشی مشهور است و وصیت آشکار، تا وی از غیر شناخته شود و دیگران به شخصِ او هدایت شوند».

از مجموع روایات یادشده به روشنی این نکته فهمیده می شود که وصیت مورد نظر روایات، وصیتِ مبهم و کلی نیست، بلکه وصیتی است که دقیقاً مصداق امام لاحق را مشخص می کند و راه را بر مدعیان دروغین می بندد.

این که وصیت به صورت آشکار باشد و دیگران نیز از آن مطلع گردند، افرادی را بر وصیت خود شاهد قرار می دادند تا از این طریق، امامِ پس از خود را به شیعیان معرفی کنند. در روایتی دربارة حضور شاهدان به هنگام وصیّ معرفی شدن امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر علیهم السلام چنین آمده است:

سلیم بن قیس قال: شهدت وصیة امیر المؤمنین علیه السلام حین أوصی إلی ابنه الحسن علیه السلام و أشهد علی وصیته الحسین علیه السلام و محمداً و جمیع ولده و رؤساء شیعته و أهل بیته، ثم دفع إلیه الکتاب و السلاح و قال لابنه الحسن علیه السلام : یا بنی! أمرنی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أن أوصی إلیک و أن أدفع إلیک کتبی و سلاحی کما أوصی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و دفع إلی کتبه و سلاحه، و أمرنی أن آمرک إذا حضرک الموت أن تدفعها إلی أخیک الحسین علیه السلام . ثم اقبل علی ابنه الحسین علیه السلام فقال: و أمرک رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أن تدفعها إلی ابنک هذا. ثم أخذ بید علی بن الحسین علیه السلام ثم قال لعلی بن الحسین: و أمرک رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم أن تدفعها إلی ابنک محمد بن علی و اقرأه من رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و منی السّلام(1)؛ سلیم می گوید: هنگامی که امیرالمؤمنین علیه السلام به پسرش امام حسن علیه السلام وصیت می فرمود، حاضر بودم. حضرت بر وصیتش امام حسین علیه السلام، محمد و همة فرزندانش و اهل بیت و رؤسای شیعیانش را شاهد گرفت. سپس امیرالمؤمنین علیه السلام کتاب و اسلحه را به امام حسن علیه السلام سپرد و فرمود: «پسرم! پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به من دستور داده به تو وصیت کنم و کتاب ها و اسلحه ام را به تو بسپارم، همان گونه که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به من وصیت فرمود و کتاب ها و اسلحه اش را به من سپرد. آن حضرت به من دستور داده تا به تو امر کنم که وقتی مرگت فرا رسید، آن ها را به برادرت حسین بسپار». سپس حضرت رو به امام

ص:74

حسین علیه السلام کرد و فرمود: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به تو دستور داده که آن ها را به این پسرت بسپاری». و در این حال، حضرت دست علی بن الحسین علیه السلام را گرفت، او را به خود نزدیک کرد و فرمود: «پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به تو دستور داده که آن ها را به پسرت محمد بسپاری. از قول پیامبر و من، به او سلام برسان!»

دربارة حضور گواهان هنگام وصیت به امام جعفر صادق علیه السلام می توان به این روایت اشاره کرد:

عن عبدالاعلی قال: سألت أباعبدالله علیه السلام عن قول العامة: إن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قال: من مات و لیس له إمام مات میتة جاهلیة، فقال: الحق والله... إن أبی استودعنی ما هناک، فلما حضرته الوفاة قال: ادع لی شهوداً فدعوت أربعة من قریش، فیهم نافع مولی عبدالله بن عمر، قال: اکتب هذا ما أوصی به یعقوب بنیه ((یَا بَنِیَّ إِنَّ الله اصْطَفَی لَکمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا و إنتُم مُسْلِمُونَ)) و أوصی محمد بن علی إلی ابنه جعفر بن محمد و أمره أن یکفنه فی برده الذی کان یصلی فیه الجمع و إن یعممه بعمامته و إن یربع قبره و یرفعه أربع أصابع، ثم یخلی عنه، فقال: اطووه، ثم قال للشهود: انصرفوا رحمکم الله، فقلت بعد ما انصرفوا: ما کان فی هذا یا أبت أن تشهد علیه؟ فقال: إنی کرهت أن تغلب و إن یقال: إنه لم یوص، فأردت أن تکون لک حجة فهو الذی إذا قدم الرجل البلد قال: من وصی فلان، قیل فلان، قلت: فإن أشرک فی الوصیة؟ قال: تسألونه فإنه سیبین لکم؛(1) عبدالأعلی می گوید: از امام صادق علیه السلام دربارة قول عامه پرسیدم که می گویند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «هر کس بمیرد و امامی نداشته باشد، به مرگِ اهل جاهلیت مرده است». فرمود: «سوگند به خدا که درست است... پدرم در زمان خود هرچه

ص:75

آن جا بود، به من سپرد و چون مرگش فرارسید، فرمود: چند گواه برای من حاضر کن! من چهار تن از قریش را حاضر کردم که نافع، وابستة عبدالله بن عمر، با آن ها بود و فرمود: بنویس این است که یعقوب به پسرانش وصیت کرد: «ای پسران من! به راستی خدا برای شما دینی را برگزیده است؛ مبادا بمیرید، جز این که مسلمان باشید!» و محمد بن علی به پسرش جعفر بن محمد وصیت کرد و به او دستور داد او را در بُردی که هنگام نمازجمعه می پوشید، کفن کند و عمامة او را برای او عمامه سازد و قبر او را چهارگوش نماید و چهار انگشت از زمین بلندتر کند و او را واگذارد. سپس فرمود: آن وصیت نامه را در هم بپیچید! و به گواهان فرمود: خدا شما را رحمت کند! برگردید. و چون گواهان رفتند، گفتم: پدرجان، در این استشهاد چه مصلحتی بود؟ فرمود: خوش نداشتم که مغلوب شوی و بگویند وصیت نکرده است. خواستم دلیلی در دست داشته باشی. و امام کسی است که چون به شهر او درآیند و بپرسند: وصی فلان امام کیست؟ بگویند: فلانی. گفتم: اگر در وصیت، شریک داشته باشد؟ فرمود: از او سؤال می کنید، مطلب برای شما روشن می شود».

دربارة گواه گرفتن بر وصیت به امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام این روایات قابل ذکرند:

1. حدثنی المخزومی و کانت أمه من ولد جعفر بن أبی طالب علیه السلام قال: بعث إلینا أبو الحسن موسی علیه السلام فجمعنا ثم قال لنا: أتدرون لم دعوتکم؟ فقلنا: لا. فقال: اشهدوا أن ابنی هذا وصیی و القیم بأمری و خلیفتی من بعدی، من کان له عندی دین فلیأخذه من ابنی هذا و من کانت له عندی عدة فلینجزها منه و من لم یکن له بد من

ص:76

لقائی فلا یلقنی إلّا بکتابه؛(1)  مخزومی، که مادرش از اولاد جعفر بن ابی طالب علیه السلام است، به من گفت: موسی بن جعفر علیه السلام دنبال ما فرستاد و ما را جمع کرد و فرمود: «می دانید شما را برای چه دعوت کردم؟» گفتیم: نه. فرمود: «گواه باشید که این پسرم وصی من، و پس از من خلیفه و کاردار من است. هر کس از من طلبی دارد، از این پسرم بگیرد، به هر کس وعده ای داده ام، باید وفای آن را از او بخواهد و هر کس از ملاقات من ناگزیر است، جز با نامة او مرا ملاقات نکند».

2. منصور بن یونس بن بزرج دخلت علی أبی الحسن یعنی موسی بن جعفر علیهما السلام یوماً فقال لی: یا منصور! أما علمت ما أحدثت فی یومی هذا؟ قلت: لا. قال: قد صیرت علیّاً ابنی وصیی و أشار بیده إلی الرضا علیه السلام و قد نحلته کنیتی و الخلف من بعدی فادخل علیه و هنئه بذلک و اعلم انی أمرتک بهذا. قال: فدخلت علیه فهنیته بذلک و أعلمته ان أمرنی بذلک. ثم جحد منصور فاخذ الأموال التی کانت فی یده؛(2)  منصور بن یونس می گوید: روزی بر ابی الحسن موسی بن جعفر علیه السلام وارد شدم. به من فرمود: «ای منصور! آیا می دانی امروز چه کار تازه ای انجام دادم؟» عرض کردم: نه. فرمود: «فرزند خود علی را وصی خود گردانیدم». و با دست خود به حضرت رضا علیه السلام اشاره کرد و فرمود: «کنیة خود را به او بخشیدم و او خلیفة بعد از من است». و به من فرمود: «بر او وارد شو و به او این را تهنیت بگو! و بگو: من تو را به این عمل امر کردم». بر او داخل شدم، به او تهنیت گفتم و عرض کردم: پدرِ بزرگوارت مرا به این کار امر فرمود. پس از آن، منصور این معنا را انکار نمود و اموالی که در دست او بود را تصاحب کرد.

ص:77

3. سلیمان بن حفص المروزی قال: دخلت علی أبی الحسن موسی بن جعفر علیهما السلام و أنا أرید أن أسئله عن الحجة علی الناس بعده فلما نظر إلی فابتدأنی و قال: یا سلیمان! إن علیّاً ابنی و وصیی و الحجة علی الناس بعدی و هو أفضل ولدی فان بقیت بعدی فاشهد له بذاک عند شیعتی و أهل ولایتی المستخبرین عن خلیفتی من بعدی؛(1) سلیمان بن حفص مروزی می گوید: بر امام ابوالحسن موسی بن جعفر علیهما السلام وارد شدم و می خواستم دربارة حجت الهی و امامِ بعد از ایشان سؤال کنم. حضرت به من نگاهی کرد و بدون این که مطلبی بپرسم، فرمود: «ای سلیمان! علی، پسر و وصی من است و بعد از من حجت خدا بر مردم خواهد بود. او بهترین فرزندِ من است. اگر پس از من زنده ماندی، نزد آن دسته از شیعیان و اهل ولایت من که خواستار شناختنِ جانشینم هستند، به نفع او (علی بن موسی) شهادت و گواهی بده!»

روایت زیر بر حضور شاهدان هنگام وصیت به امام هادی علیه السلام دلالت دارد:

محمد بن الحسین الواسطی أنه سمع أحمد بن أبی خالد مولی أبی جعفر یحکی أنه أشهده علی هذه الوصیة المنسوخة: شهد أحمد بن أبی خالد مولی أبی جعفر أن أبا جعفر محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام أشهده أنه أوصی إلی علی ابنه بنفسه و أخواته و جعل أمر موسی إذا بلغ إلیه و جعل عبدالله بن المساور قائما علی ترکته من الضیاع و الأموال و النفقات و الرقیق و غیر ذلک إلی أن یبلغ علی بن محمد صبر عبدالله بن المساور ذلک الیوم الیه یقوم بامر نفسه و اخواته؛(2)  محمد بن حسین واسطی می گوید شنیده است: احمد بن

ص:78

ابی خالد، خادم و وابستة ابی جعفر علیه السلام، نقل می کرده که آن حضرت او را بر این وصیت _ که در نسخه ای ثبت بود _ گواه گرفت: گواه است احمد بن ابی خالد مولای ابی جعفر، که ابوجعفر محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام او را گواه گرفت که علی علیه السلام به پسرش دربارة خودش و خواهرانش وصیت کرد و کار موسی (پسر دیگرِ امام که ملقب به «مبرقع» بود) را نیز وقتی بالغ شد، بدو سپرد و عبدالله بن مساور را بر ترکة خود، از مزرعه ها، اموال، مخارج، مملوک ها و غیر آن گماشت، تا وقتی علی بن محمد بالغ شود، عبدالله بن مساور همه را در همان روز بلوغش، به او سپارد تا به کار خود و خواهران خود قیام کند.

گزارش زیر نیز نشان گر حضور شاهدان در مراسم وصیت به امام حسن عسکری علیه السلام است:

یحیی بن یسار القنبری قال: أوصی أبو الحسن علیه السلام إلی ابنه الحسن قبل مضیه بأربعة أشهر و أشهدنی علی ذلک و جماعة من الموالی؛(1) یحیی بن یسار قنبری می گوید: ابوالحسن (امام هادی علیه السلام) چهار ماه پیش از وفاتش، به پسرش حسن وصیت کرد و مرا با جمعی از دوستانش گواه گرفت.

روایاتِ یادشده بر این مطلب دلالت داشتند که هنگام معرفی امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام باقر، امام صادق، امام رضا، امام هادی و امام عسکری علیهم السلام به عنوان وصیّ امام پیش از خود، گواهانی حضور داشتند و این کار در حضور شاهدانی انجام گرفته است و به همین دلیل، وصیت به آن ها وصیت آشکار بوده است. البته اگر دربارة سایر پیشوایان معصوم علیهم السلام گزارش صریحی وجود ندارد که نشان دهد هنگام معرفی آنان برای وصایت، گواهانی

ص:79

حضور داشته اند، نمی توان چنین استنباط کرد که وصیت به آنان آشکار نبوده است، چراکه فقدان گزارش تاریخی دربارة مسئله ای، دلیل فقدان آن نیست و از قضا از روایاتی که گذشت و بر این دلالت داشت که یکی از نشانه های امام وصیتِ آشکار است، می توان چنین استنتاج کرد که حتماً چنین وصیتی برای همة پیشوایان معصوم علیهم السلام وجود داشته است، گرچه گزارش آن به دست ما نرسیده باشد.

آنچه گفته شد، ضابطة کلی و اصلی در این باب است و البته ممکن است در شرایط خاصی، بدون این که در ماهیت کارکرد وصیت _ که شناسایی امام است _ تغییری رخ دهد، در چگونگیِ اجرای آن، به شیوه های مختلفی عمل شود؛ برای نمونه، در روایتی می خوانیم امام صادق علیه السلام در وصیت خود، به غیر از امام موسی بن جعفر علیه السلام به افراد دیگری نیز وصیت کردند:

أبی أیوب النحوی قال: بعث إلی أبوجعفر المنصور فی جوف اللیل فأتیته فدخلت علیه و هو جالس علی کرسی و بین یدیه شمعة و فی یده کتاب، قال: فلما سلمت علیه رمی بالکتاب إلی و هو یبکی، فقال لی: هذا کتاب محمد بن سلیمان یخبرنا أن جعفر بن محمد قد مات، فإنا لله و إنا إلیه راجعون _ ثلاثاً _ و أین مثل جعفر؟ ثم قال لی: اکتب قال: فکتبت صدر الکتاب، ثم قال: اکتب إن کان أوصی إلی رجل واحد بعینه فقدمه و اضرب عنقه، قال: فرجع إلیه الجواب أنه قد أوصی إلی خمسة واحدهم أبوجعفر المنصور و محمد بن سلیمان و عبدالله و موسی و حمیدة؛(1)  ابوایوب نحوی می گوید: نیمه شبی، ابوجعفر منصور دنبال من فرستاد. نزدش رفتم. او روی کرسی نشسته بود و شمعی در برابر و نامه ای در دست داشت. چون سلامش گفتم، نامه را به طرفم انداخت و می گریست. سپس گفت: این نامه از محمد بن سلیمان

ص:80

است که گزارش می دهد: جعفر بن محمد وفات یافته است، و سه بار گفت: ((إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ )). کجا مانند جعفر یافت شود؟ سپس به من گفت: بنویس! من مقدمة نامه را نوشتم. آن گاه گفت: بنویس اگر او به شخص معینی وصیت کرده است، او را پیش آر و گردنش را بزن! پاسخ آمد که او به پنج نفر وصیت کرده است که یکی از آن ها ابوجعفر منصور است و دیگران: محمد بن سلیمان، عبدالله، موسی و حمیده اند.

با این حال، این شکل از وصیت به امام کاظم علیه السلام، بدین معنا نیست که دربارة آن حضرت، وصیتِ آشکاری وجود نداشته است، زیرا با توجه به معیارهای دیگری که در روایات ذکر شده، این وصیتی آشکار به امام موسی بن جعفر علیه السلام است، چراکه با توجه به روایاتی که می گویند: امامِ لاحق، فرزند امام سابق است(1) و دیگر شرایطی که برای امام بیان شده، روشن است که منصور، محمد بن سلیمان و حمیده نمی توانند امام باشند و با توجه به روایاتی که بر اساس آن، امامت در فرزند بزرگ تر است، مشروط به این که در او عیبی نباشد(2) عبدالله افطح که معیوب بود از دور خارج می شود؛ بنابراین، وصایت منحصراً برای امام کاظم علیه السلام بوده و این مطلبی است که اصحابِ فقیه ائمه علیهم السلام آن را می دانستند. در این باره توجه به ماجرای زیر مفید است:

أبی علی بن راشد قال: اجتمعت العصابة بنیسابور فی أیام أبی عبدالله علیه السلام فتذاکروا ما هم فیه من الانتظار للفرج و قالوا: نحن نحمل فی کل سنة إلی مولانا ما یجب علینا و قد کثرت الکاذبة و من یدعی هذا الامر، فینبغی لنا أن نختار رجلاً ثقة نبعثه إلی الامام، لیتعرف لنا الامر. فاختاروا رجلاً یعرف بأبی جعفر محمد بن

ص:81

إبراهیم النیسابوری و دفعوا إلیه ما وجب علیهم فی السنة من مال و ثیاب و کانت الدنانیر ثلاثین ألف دینار و الدراهم خمسین ألف درهم و الثیاب ألفی شقة و أثواب مقاربات و مرتفعات... قال أبوجعفر: فسرت حتی وصلت إلی الکوفة و بدأت بزیارة امیر المؤمنین _ صلوات الله علیه _ و وجدت علی باب المسجد شیخاً مسناً قد سقط حاجباه علی عینیه من الکبر و قد تشنج وجهه، متزرا ببرد، متشحاً بآخر و حوله جماعة یسألونه عن الحلال و الحرام و هو یفتیهم علی مذهب امیر المؤمنین علیه السلام، فسألت من حضر عنده، فقالوا: أبوحمزة الثمالی. فسلمت علیه و جلست إلیه، فسألنی عن أمری، فعرفته الحال، ففرح بی و جذبنی إلیه و قبل بین عینی و قال: لو تجدب الدنیا ما وصل إلی هؤلاء حقوقهم و إنک ستصل بحرمتهم إلی جوارهم. فسررت بکلامه و کان ذلک أول فائدة لقیتها بالعراق و جلست معهم أتحدث إذ فتح عینیه و نظر إلی البریة و قال: هل ترون ما أری؟ فقلنا: و أی شیء رأیت. قال: أری شخصاً علی ناقة. فنظرنا إلی الموضع فرأینا رجلاً علی جمل، فأقبل، فأناخ البعیر و سلم علینا و جلس، فسأله الشیخ و قال: من أین أقبلت؟ قال: من یثرب. قال: ما وراءک؟ قال: مات جعفر بن محمد علیهما السلام. فانقطع ظهری نصفین و قلت لنفسی: إلی أین أمضی؟! فقال له أبوحمزة: إلی من أوصی؟ قال: إلی ثلاثة، أولهم أبوجعفر المنصور و إلی ابنه عبدالله و إلی ابنه موسی. فضحک أبوحمزة و التفت إلی و قال: لا تغتم فقد عرفت الامام. فقلت: و کیف أیها الشیخ؟! فقال: أما وصیته إلی أبی جعفر المنصور فستر علی الامام و أما وصیته إلی ابنه الأکبر و الأصغر فقد بین عن عوار الأکبر و نص علی الأصغر. فقلت: و ما فقه ذلک؟ فقال: قول النبی صلی الله علیه و آله و سلم : «الإمامة فی أکبر ولدک یا علی، ما لم یکن ذا عاهة» فلما رأیناه قد أوصی إلی الأکبر و الأصغر، علمنا أنه قد بین عن عوار

ص:82

کبیره و نص علی صغیره، فسر إلی موسی، فإنه صاحب الامر؛(1)  ابوعلی بن راشد می گوید: در زمان امام صادق علیه السلام تعدادی از شیعیان جمع شدند و دربارة انتظار گشایشی که داشتند، با یکدیگر گفت و گو کردند و گفتند: ما هر سال، حقوق واجب خود را به سوی مولای خود گسیل می داریم، ولی هم اکنون دروغ گویان و مدعیان این امر زیاد شده اند؛ بنابراین، سزاوار است مرد مورد اعتمادی را انتخاب کرده، به سوی امام روانه کنیم تا حقیقت را برای ما شناسایی کند. آنان مردی به نام ابوجعفر محمد بن ابراهیم نیشابوری را برای این کار انتخاب کردند و حقوق مالیِ آن سال را که بر عهدة آنان بود، از پول و لباس که شامل سی هزار دینار و پنجاه هزار درهم و دو هزار تکه لباس و لباس های متوسط و گران قیمت دیگری بود، به او سپردند. ابوجعفر می گوید: به راه افتادم تا این که به کوفه رسیدم. در ابتدا به زیارت امیرمؤمنان علیه السلام مشرف شدم. بر درِ مسجد، پیرمردی را که از شدتِ پیری ابروانش بر چشمانش افتاده بود، مشاهده کردم که صورتش درهم کشیده شده بود و بُردی را پوشیده و بُرد دیگری را بر دوش خود افکنده بود و عده ای اطرافش بودند و از او دربارة حلال و حرام سؤال می کردند و او بر مذهبِ امیرمؤمنان علیه السلام به آنان پاسخ می داد. از کسانی که آن جا بودند، پرسیدم: این کیست؟ گفتند: ابوحمزة ثمالی است. به او سلام کردم و نزدش نشستم. از ماجرایم پرسید و من شرح حال خود را برایش بازگو کردم. شادمان شد، مرا نزد خود جای داد و میان دو چشمانم را بوسید و گفت: اگر در دنیا خشک سالی شود، به اینان حقوقشان نمی رسد و تو به خاطر رعایت حقوق آنان، به جوار آنان خواهی

ص:83

رسید. من از این گفته اش شادمان شدم و این اولین فایده ای بود که در عراق نصیبم شد. نزد آنان نشسته، شروع به سخن کردم. به ناگاه او چشمانش را گشود، به بیابان نگاه کرد و گفت: آیا آنچه می بینم، شما نیز می بینید؟ گفتیم: چه دیدی؟ گفت: مردی سوار بر ناقه می بینم. به آن سو نگاه کردیم؛ مردی شترسوار دیدیم. او نزدیک شد، شترش را خواباند، بر ما سلام کرد و نشست. پیرمرد از او پرسید: از کجا می آیی؟ گفت: از یثرب. پرسید: چه خبر؟ گفت: جعفر بن محمد از دنیا رفت. با شنیدن این خبر، گویا کمرم دو نیم شد. با خود گفتم: کجا رفت؟! ابوحمزه گفت: به که وصیت کرد؟ گفت: به سه نفر؛ اولینشان ابوجعفر منصور است و بعد پسرش عبدالله و پسر دیگرش موسی. ابوحمزه خندید و متوجه من شد و گفت: غمگین مباش! امام را شناختم. پرسیدم: چگونه ای شیخ؟ گفت: وصیتِ او به ابوجعفر منصور برای مخفی نگاه داشتن امام است، و وصیت او به فرزند بزرگ و کوچک، آشکار کردن عیبِ فرزند بزرگ تر است و تصریح به امامت فرزندِ کوچک تر. پرسیدم: دانش به این مطلب از کجاست؟ گفت: از سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود: «ای علی! امامت در بزرگ ترین فرزندان توست، مادامی که در او عیبی نباشد». و چون مشاهده کردیم امام صادق علیه السلام به فرزند بزرگ و کوچک وصیت کرده، متوجه می شویم که ما را به عیبِ فرزند بزرگ توجه داده و به فرزند کوچک تصریح کرده است. پس به سوی موسی برو که او صاحب امر امامت است!

چگونه می توان وجود وصیت آشکار برای آنان را پذیرفت؟

در پاسخ می توان گفت وصیت به امام، غیر از تصریح به امامتِ امام است. وصیت _ چنان که از تعابیر روایات برمی آید _ تنها نشانة امامت است و منحصراً کسانی که می دانستند این علامت نشانة چیست، از وجود آن به امامتِ صاحبِ نشانه پی می بردند؛ به تعبیر دیگر، گاهی رابطه بین نشانه و صاحب نشانه، رابطه ای تکوینی است؛ مانند تب که نشانة بیماری است. چنین رابطه ای حقیقی است و نه قراردادی. به همین دلیل، منتقل شدن از تب به بیماری، منوط به چیزی افزون بر علمِ به نشانه نیست و همین که در شخصی تب مشاهده شد، به بیماریِ او نیز علم حاصل می شود. اما برخی مواقع، رابطة بین نشانه و صاحب نشانه، قراردادی است. در چنین رابطه ای، انسان به صرف اطلاع از نشانه، به صاحبِ نشانه منتقل نمی شود، بلکه این انتقال نیازمند آن است که انسان بداند این نشانه، علامت چه چیزی قرار داده شده است؛ برای مثال، رابطة بین تصویر تابلوی عبور ممنوع و ممنوع بودن عبور، رابطه ای قراردادی است؛ به همین دلیل، این گونه نیست که همه با مشاهدة تابلوی مورد نظر، به ممنوع بودن عبور منتقل شوند، بلکه منحصراً کسانی که از قبل، از این ارتباط مطلع باشند، پیامِ آن را دریافت خواهند کرد. رابطة بین وصیت و امامت نیز از سنخ روابط قراردادی است؛ از این رو، تنها کسانی از وجود وصیت، به امامتِ وصی پی می بردند که می دانستند وصیت، نشانة امام است. چنین وصیتی، به ویژه با توجه به این که وصیت از آداب اسلامی است و میان مسلمین همیشه رواج داشته، برای کسانی که از این رابطه اطلاع نداشتند، بسیار عادی و بدون کمترین حساسیتی بوده است.

فیض کاشانی در شرح روایت عبدالاعلی از امام صادق علیه السلام _ که پیش از این ذکر شد _ چنین می نویسد:

«و هو وصیه» یعنی وصی اوست در خفا و علن به گونه ای که موافق و مخالف همه بدانند او وصی امام است گرچه همه علم به امامت او نداشته باشند همانطور که آن حضرت به این مطلب با

ص:85

جمله «و له حجة ظاهرة» تصریح کردند و در ادامه با عبارت «إن أبی استودعنی..». آن را تبیین نمودند. حاصل فرمایش آن حضرت این است که امام سابق گرچه به دلیل ترس از سلطان به امام لاحق وصیت نکرد، اما با این وجود به صورت مطلق او را وصی خور قرار داد و انجام برخی از اموری که چاره ای جز ذکرش نبود را بر عهده امام لاحق گذارد تا این که شیعیان از این طریق دریابند او امام بعدی است، چرا که فقط به او وصیت شد و نه به دیگران؛ گرچه کسانی که گواه این وصیت بودند به این مطلب پی نبردند.(1)

نکتة دیگر این که، گرچه روایات متعددی، وصیت را یکی از نشانه های امام ذکر کردند، دلیلی وجود ندارد که این گونه روایات را تمامی شیعیان می دانستند و در فکر و ذهنشان ثبت و ضبط شده بود؛ بنابراین، اندیشمندان شیعه و شاید برخی دیگر از شیعیان، به چنین روایاتی آگاهی داشتند و طبیعتاً این مقدار آگاهی باعث نمی شد آشکار شدن وصیت، به آگاهیِ همگان از امامتِ امامِ بعدی منجر شود. در ماجرای پیش گفته نیز ملاحظه شد که ابوحمزة ثمالی _ که از بزرگان شیعه بود _ همین که از وصیت امام صادق علیه السلام اطلاع یافت، به امامتِ موسی بن جعفر علیه السلام پی برد، اما محمد بن ابراهیم نیشابوری که هم شیعه بود و هم مورد وثوق، از وصیت امام صادق علیه السلام پی به امامتِ آن حضرت نبرد.

آنچه آشکار بود و همگان از آن اطلاع می یافتند، وصیت بود، در حالی که برای شناساییِ امام از طریق وصیت باید شیعیان از این که وصیت، نشانة امامت است نیز آگاه باشند و دلیلی وجود ندارد که اثبات کند این آگاهی در میان شیعیان شایع بوده است، و به خطا رفتن شیعیان در شناساییِ امام، خود بهترین دلیل بر جهل به این مسئله است. این جهل نیز با توجه به فقدان ابزار اطلاع رسانی در آن دوران، قابل توجیه است؛ هم چنان که به یقین می توان مدعی شد بسیاری از شیعیان معاصر نیز با وجود ابزارهایی که کسب دانش را تسهیل کرده است، دربارة این مسئله ناآگاهند و نگارندة این سطور نیز جهل خود به این مسئله را تا پیش از ورود به این بحث مخفی نمی کند. و چه بسا ممکن است گسترده نشدن این معیار و سایر معیارهایی که به کمک آن می شد امامِ حق را شناخت، در پاره ای از برهه ها مطلوب پیشوایان معصوم علیه السلام  بوده است، زیرا مطرح شدن چهره های متفاوتی که مدعیِ امامت بودند و اقبال برخی شیعیان به سمت مدعیان و عدم اجماع شیعه بر یک نفر، جانِ امام را بیشتر حفظ می کرد و اندکی از فشار بر شیعه می کاست.

بنابراین، یکی از نشانه هایی که به کمک آن می توان امام را شناخت، این است که امام سابق، آشکارا به کسی وصیت کند، به گونه ای که مردم کوچه و بازار از آن اطلاع یابند. چنین وصیتی اگر دربارة شخصی ثابت شود، علامت امامتِ اوست. این وصیت _ چنان که از ظاهر روایات برمی آید _ همان وصیت به ولایت است که در فقه از آن گفت وگو می شود و فقها آن را چنین تعریف کرده اند:

الوصیة بالولایة: استنابة بعد الموت فی التصرف فیما کان له التصرف فیه: من قضاء دیونه و استیفائها، ورد الودائع و استرجاعها. و الولایة علی اولاًده الذین له الولایة علیهم من الصبیان و المجانین و النظر فی أموالهم و التصرف فیها... .(1)

ص:87

به همین دلیل، امام کاظم علیه السلام هنگام وصیت به امام رضا علیه السلام تصریح کرد که: «هر کس از من طلب دارد، از وصیّم بگیرد و اگر من از کسی طلب دارم، آن را نیز به او بپردازد».(1)

أَوْلَی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَ أَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کتَابِ الله)) قلت: فإن الناس تکلموا فی أبی جعفر علیه السلام و یقولون: کیف تخطت من ولد أبیه من له مثل قرابته و من هو أسن منه و قصرت عمن هو أصغر منه، فقال: یعرف صاحب هذا الأمر بثلاث خصال لا تکون فی غیره: هو أولی الناس بالذین قبله و هو وصیه و عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و وصیته و ذلک عندی، لا أنازع فیه، قلت: إن ذلک مستور مخافة السلطان؟ قال: لا یکون فی ستر إلا و له حجة ظاهرة، إن أبی استودعنی ما هناک، فلما حضرته الوفاة قال: ادع لی شهوداً فدعوت أربعة من قریش، فیهم نافع مولی عبدالله بن عمر، قال: اکتب هذا ما أوصی به یعقوب بنیه ((یَا بَنِیَّ إِنَّ الله اصْطَفَی لَکمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا و إنتُم مُسْلِمُونَ)) و أوصی محمد بن علی إلی ابنه جعفر بن محمد و أمره أن یکفنه فی برده الذی کان یصلی فیه الجمع و إن یعممه بعمامته و إن یربع قبره و یرفعه أربع أصابع، ثم یخلی عنه، فقال: اطووه، ثم قال للشهود: انصرفوا رحمکم الله، فقلت بعد ما انصرفوا: ما کان فی هذا یا أبت أن تشهد علیه؟ فقال: إنی کرهت أن تغلب و إن یقال: إنه لم یوص، فأردت أن تکون لک حجة فهو الذی إذا قدم الرجل البلد قال: من وصی فلان، قیل فلان، قلت: فإن أشرک فی الوصیة؟ قال: تسألونه فإنه سیبین لکم؛(1)  عبدالاعلی می گوید: از امام صادق علیه السلام دربارة قول عامه پرسیدم که می گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده: «هر کس بمیرد و امامی نداشته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است». فرمود: «به خدا سوگند، درست است». عرض کردم: امامی [در مدینه] وفات کرده و مردی در خراسان است و نمی داند وصی او کیست؛ همین دوری از امام، برای او

ص:89

عذر نیست؟ فرمود: «برای او عذر نیست. همانا چون امام بمیرد، برهان وصیّش بر کسانی است که در بلد او هستند و کسانی که در بلد امام نیستند، چون خبر وفات او را شنیدند، لازم است کوچ کنند. همانا خداوند می فرماید: "چرا از هر گروه از مؤمنان، دسته ای کوچ نکنند تا دربارة دین، دانش آموزند و چون بازگشتند قوم خویش را بیم دهند؟! شاید آن ها بترسند!"» عرض کردم: اگر دسته ای کوچ کردند و بعضی از آن ها پیش از آن که [به شهر امام] برسند و بدانند، بمیرند؟ فرمود: «خداوند می فرماید: و هر کس برای مهاجرت به سوی خدا و رسولش از خانة خویش درآید، آن گاه مرگ وی فرارسد، پاداش او به عهدة خدا باشد.» عرض کردم: اگر بعضی از آن ها به شهر امام رسیدند و دیدند شما درِ خانه خود را بسته و به روی خود پرده انداخته اید، نه خود شما مردم را به سوی خود می خوانید و نه دیگری آنان را به شما راهنمایی می کند، چگونه امام را بشناسند؟ فرمود: «با کتاب خدا». عرض کردم: خداوند چه می فرماید؟ فرمود: «به نظرم، پیش از این هم در این باره سخن گفته ای». عرض کردم: آری. آن گاه حضرت آیاتی را که خدا دربارة علی علیه السلام نازل فرموده و آنچه پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دربارة حسن و حسین علیهما السلام به علی فرموده و آنچه را خدا به علی علیه السلام اختصاص داده و وصیتی را که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دربارة او کرده و نصبش فرموده و مصیبت هایی که به آن ها می رسد و اعتراف حسن و حسین را به آن و وصیتش را به حسن و تسلیم کردن حسین، امرِ امامت را طبق قول خدا: «پیغمبر به مؤمنان، از خودشان سزاوارتر است و همسران وی، مادران ایشانند و خویشاوندان در کتاب خدا، بعضی نسبت به بعضی سزاوارترند»، همه را یادآور شد. عرض کردم: مردم دربارة امام باقر علیه السلام اعتراض کرده و می گفتند: چگونه شد که امامت از میان تمام فرزندانِ

ص:90

پدرش تنها به وی رسید، با آن که در میان آن ها کسانی بودند که از نظر قرابت، مثل او و از نظر سن، بزرگ تر از او بودند، در صورتی که امامت به کوچک تران از او نرسید؟ فرمود: «صاحب امرِ امامت، به سه خصلت شناخته می شود که مختصّ اوست و در غیر او نیست: او نسبت به امام پیشین سزاوارتر از سایر مردم است، وصی اوست و سلاح و وصیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد اوست. و این ها نزد من است؛ کسی با من در این باره نزاع نکند». عرض کردم: این ها از ترس سلطان پنهان است؟ فرمود: «پنهان نیست، بلکه دلیلی روشن دارد؛ همانا پدرم هرچه آن جا بود، به من سپرد و چون وفاتش نزدیک شد، فرمود: گواهانی را نزد من حاضر کن! چهار تن از قریش را که نافع، غلامِ عبدالله بن عمر، یکی از آن ها بود، حاضر کردم. فرمود: بنویس: این است آنچه یعقوب پسرانش را بدان وصیت می کند: «پسرانم! همانا خدا این دین را برای شما برگزید؛ نمیرید جز این که مسلمان باشید!» و محمد بن علی به پسرش جعفر بن محمد وصیت کرد و دستورش داد که او را با بُردی که در آن نمازجمعه می خواند، کفن پوشد و با عمامة خودش او را عمامه بندد و قبرش را چهارگوش ساخته، چهار انگشت از زمین بلند کند و سپس آن را واگذارد. آن گاه فرمود: وصیت نامه را در هم پیچید و به گواهان فرمود: بروید؛ خدا شما را رحمت کند! پس از رفتنِ آنان گفتم: پدرم! در این وصیت نامه چه احتیاجی به گواه گرفتن بود؟ فرمود: نخواستم که [پس از مرگ من] مغلوب باشی و مردم بگویند: او وصیت نکرده است و خواستم دلیلی داشته باشی که هر گاه مردی به این شهر آید و گوید: وصی فلانی کیست؟ بگویند: فلانی. گفتم: اگر در وصیت شریک داشته باشد [امام چگونه تعیین می شود]؟ فرمود: از او سؤال می کنید (مسائل مشکل علمی و امور غیبی را از او

ص:91

می پرسید)، مطلب برای شما روشن می شود».

بنا بر این روایت، صاحب این امر سه ویژگی دارد: سزاوارترین افراد به امام سابق و وصیّ او باشد؛ سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نزد او باشد؛ وصیت آن حضرت نزد او باشد. از عبارتِ یادشده به روشنی معلوم می شود که: اولاً، وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم با وصیت امام سابق _ که در روایات پیشین از آن گفت وگو شد _ متفاوت است؛ ثانیاً، هم چنان که وجود سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد کسی نشانة امامت اوست، وجود وصیت پیامبر نزد کسی نیز چنین حکمی دارد. وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد ائمه علیهم السلام بوده و گاه به دلیل ترس از سلطان، آن را مخفی می کردند و به حسب فرمودة امام صادق علیه السلام، هنگامی که امام از ترس سلطان نمی تواند این وصیت را آشکار و با آن احتجاج کند، وصیت امام سابق به او، حجت آشکاری بر وصیت پنهان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است و همین می تواند دلیلِ وجود وصیتِ پیامبر نزد او و حجتی بر امامتش باشد: «... و عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و وصیته و ذلک عندی، لا أنازع فیه، قلت: إن ذلک مستور مخافة السلطان؟ قال: لا یکون فی ستر إلّا و له حجة ظاهرة...».

در روایتی دیگر چنین می خوانیم:

أبی عبدالله علیه السلام قال: الامام یعرف بثلث خصال انه أولی الناس بالذی کان قبله و عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و عنده الوصیة...؛(1) امام با سه ویژگی شناخته می شود؛ سزاوارترین مردم به امام پیش از خود است و سلاح پیامبر خدا و وصیت نزد اوست.

از عبارت «عنده الوصیة» چنین برداشت می شود که وصیت نزد ائمه علیهم السلام بوده و دست به دست می شده است. قرینة دیگری که مطلب پیش گفته را تأیید می کند، روایت ذیل است:

ذکر عند أبی عبدالله علیه السلام الکیسانیة و ما یقولون فی محمد بن علی. فقال: ألا تسألونهم عند من کان سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ؟

ص:92

إنّ محمد بن علی کان یحتاج فی الوصیة أو إلی الشیء فیها فیبعث إلی علی بن الحسین فینسخها له؛(1) نزد امام صادق علیه السلام سخن از کیسانیه و آنچه دربارة محمد بن علی می گویند، به میان آمد. فرمود: «آیا از آنان نمی پرسید سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نزد که بود؟ همانا محمد بن علی به وصیت یا چیزی که در آن بود، نیاز پیدا می کرد، کسی را نزد علی بن حسین می فرستاد تا برایش استنساخ کند».

از این روایت نیز درمی یابیم وصیت، متنی مکتوب و در اختیار امام سجاد علیه السلام بوده است.

البته _ چنان که ملاصالح مازندرانی تصریح کرده است _ هیچ اشکالی ندارد که چیزی، هم خود دلیلِ امامت باشد و هم دلیل بر دلیل امامت(2) بنابراین وقتی گفته می شود وصیت یکی از نشانه های امام است، یعنی: اولاً، امام سابق به شخصی که بعینه او را مشخص می کند وصیت نماید، به گونه ای که مردم از آن اطلاع یابند و بدانند وصیّ امام سابق کیست؛ ثانیاً، نزد او وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم موجود باشد و وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم متنی مکتوب بود که نزد ائمه علیهم السلام دست به دست می شد و ایشان در برخی موارد از این طریق، دروغِ مدعیان دروغین امامت را آشکار می کردند. این مطلب از آنچه امام صادق علیه السلام دربارة محمد حنفیه و نبودن وصیت نزد او فرمود، قابل استنباط است. امام صادق علیه السلام نبودن وصیت نزد محمد بن حنفیه و گرفتن آن به هنگام نیاز از امام سجاد علیه السلام را دلیلی بر دروغ بودن ادعای امامت او می داند؛ از این رو، حتی در روایتی که در ادامه می آید و مورد استناد برخی فرقه های انحرافی قرار گرفته، چنین تعبیر شده است که هر امامی، وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به امامِ پس از خود می سپارد؛ بنابراین کسی که مدعی امامت است، باید

ص:93

وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزدش موجود باشد.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فی اللیلة التی کانت فیها وفاته لعلی علیه السلام : یا أبا الحسن أحضر صحیفة و دواة، فأملی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم وصیته حتی انتهی إلی هذا الموضع، فقال: یا علی إنه سیکون بعدی اثنا عشر إماماً و بعدهم اثنا عشر مهدیاً، فأنت یا علی! أول الاثنی عشر الإمام... فإذا حضرتک الوفاة فسلّمها إلی ابنی الحسن البر الوصول، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنی الحسین الزکی المقتول، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه سید العابدین ذی الثفنات علی، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه محمد باقرالعلم، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه جعفر الصادق، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه موسی الکاظم، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه علی الرضا، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه موسی الکاظم، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه محمد الثقة التقی، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه علی الناصح، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه الحسن الفاضل، فإذا حضرته الوفاة فلیسلمها إلی ابنه محمد المستحفظ من آل محمد، فذلک اثنا عشر إماماً، ثم یکون من بعده اثنا عشر مهدیاً فلیسلمها إلی ابنه أول المقربین له ثلاثة أسامی کاسمی و اسم أبی و هو عبدالله و أحمد و الاسم الثالث المهدی هو أول المؤمنین؛(1)  پیغمبر در شب رحلتش به من فرمود: «ای اباالحسن، صحیفه و دواتی بیاور!» سپس پیغمبر وصیت خود را املا فرمود تا به این جا رسید: «ای علی! بعد از من دوازده امام خواهد بود و بعد از آن ها دوازده مهدی است. ای علی! تو نخستین آن دوازده امامی!... چون زمان وفات

ص:94

تو رسید، وصیت را به فرزندم حسن که نیکوکار و صلة رحم کننده است بسپار و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به پسرم حسین پاک و کشته شده بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به پسرش علی سرور عبادت کنندگانی که پیشانی اش پینه بسته است، بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش محمد شکافندة دانش بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش جعفر صادق بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش موسی کاظم بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش علی رضا بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش محمد تقی ثقه بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش علی ناصح بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش حسن با فضیلت بسپارد و چون زمان وفات او رسید، وصیت را به فرزندش م ح م د که محفوظ از ما آل محمد است، تسلیم کند. این ها دوازده امام هستند. بعد از مهدی موعود، دوازده مهدی دیگر خواهد بود؛ چون او وفات کرد، آن را تسلیم کند به مهدی اول که دارای سه نام است: یک نام مثل نام من، یک نام مانند نام پدرم عبدالله و احمد و اسم سوم، مهدی است و او نخستین مؤمنان است».

از این روایت نیز معلوم می شود که وصیتِ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم چیزی بود که هر امامی آن را به امامِ پس از خود می سپرد؛ به همین دلیل، هر امامی مأمور بود که وصیت را به امامِ پس از خود بسپارد (فلیسلّمها).

البته نیاز به توضیح نیست که وقتی گفته می شود وصیت پیامبر نشانة امامت است: اولاً، چنان که برخی جهّال گمان کرده اند، مقصود این نیست که صرف آمدن نامی در این وصیت، به معنای وصایتِ او از پیامبر گرامی

ص:95

اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است و هر کس برای اولین بار این حدیث را بر خود تطبیق کرد، می تواند شخصیت مورد نظر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم باشد، زیرا _ چنان که گذشت _ نشانة امامت، همراه داشتن وصیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است؛ ثانیاً، مقصود این نیست که هر کس با آوردن متنی مکتوب که احیاناً از نظر زمانی قدمتِ تاریخی هم دارد، بتواند مدعی امامت شود، بلکه باید با ادلة قاطع، انتساب آن متن به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اثبات شود. بنابراین، به صرف آمدن نامی در روایتی که گزارش گرِ وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است، نمی توان مدعی امامتِ کسی شد، بلکه آنچه نشانة امامت است، وجود وصیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نزد کسی است.

در پاسخ این پرسش که: با آن که ما و حتی اغلب شیعیان در طول تاریخ، وصیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را ندیده ایم، از چه طریق می توانیم وصیت واقعیِ آن حضرت را شناسایی کنیم و از طریق آن به امامتِ کسی که وصیت نزد اوست، ایمان آوریم، توجه به این گزارش تاریخی درخور توجه است:

إن رجلاً دخل المدینة یسأل عن الامام، فدلوه علی عبدالله بن الحسن فسأله هنیئة ثم خرج فدلوه علی جعفر بن محمد _ صلوات الله علیه _ فقصده. فلما نظر إلیه جعفر علیه السلام قال: یا هذا! إنک کنت مغری فدخلت مدینتنا هذه تسأل عن الامام فاستقبلک فتیة من ولد الحسن علیه السلام فأرشدوک إلی عبدالله بن الحسن فسألته هنیئة ثم خرجت، فإن شئت أخبرتک عما سألته و ما رد علیک، ثم استقبلک فتیة من ولد الحسین فقالوا لک: یا هذا! إن رأیت أن تلقی جعفر بن محمد فافعل. فقال: صدقت قد کان کما ذکرت، فقال له: ارجع إلی عبدالله بن الحسن فاسأله عن درع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و عمامته. فذهب الرجل فسأله عن درع رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و العمامة، فأخذ درعا من کندوج له فلبسها فإذا هی سابغة فقال: کذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یلبس الدرع، فرجع إلی الصادق علیه السلام فأخبره. فقال علیه السلام : ما صدق. ثم أخرج خاتماً فضرب به الأرض فإذا الدرع و العمامة ساقطین من جوف الخاتم. فلبس أبوعبدالله علیه السلام الدرع فإذا هی إلی

ص:96

نصف ساقه ثم تعمم بالعمامة فإذا هی سابغة فنزعهما ثم ردهما فی الفص، ثم قال: هکذا کان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم یلبسها، إن هذا لیس مما غزل فی الأرض إن خزانة الله فی کن و إن خزانة الامام فی خاتمه و إن الله عنده الدنیا کسکرجة و إنها عند الامام کصحفة و لو لم یکن الامر هکذا لم نکن أئمة و کنا کسائر الناس؛(1) مردی وارد مدینه شد و از امام جست وجو می کرد. او را به عبدالله بن حسن راهنمایی کردند. چند سؤالی کرد و سپس خارج شد. باز جعفر بن محمد را معرفی کردند. خدمت آن جناب رفت؛ همین که امام صادق علیه السلام چشمش به او افتاد، فرمود: «تو را برای جست وجو از امام فرستاده اند. داخل شهر ما شدی و از امام سؤال کردی. چند نفر از اولاد امام حسن علیه السلام به عبدالله بن حسن راهنمایی کردند. چند سؤالی کردی و خارج شدی. اگر می خواهی، بگویم از او چه پرسیدی و چه پاسخ گفت. بعد چند نفر از اولاد امام حسین علیه السلام به تو گفتند: اگر مایلی، تو را به نزد جعفر بن محمد ببریم». گفت: آنچه فرمودی، صحیح است. به او فرمود: «نزد عبدالله بن حسن برو و بگو: زرة پیامبر و عمامه اش کجاست؟» آن مرد نزد عبدالله بن حسن آمد و از زره و عمامه پرسید. عبدالله از داخل کندویی زرهی را بیرون آورد و پوشید. برایش گشاد بود. گفت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این گونه زره می پوشید. آن مرد به خدمت امام صادق علیه السلام برگشت. فرمود: «راست نگفته است». سپس انگشتری بیرون آورد و به زمین زد؛ زره و عمامه از داخل انگشتر بیرون آمد. زره را پوشید، تا ساقش آمد. بعد عمامه را بر سر بست؛ عمامه بلند بود. هر دو را از تن خارج کرد و داخل نگین قرار داد. گفت: «پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم این طور زره می پوشید. این پارچه در زمین بافته

ص:97

نشده است. خزانة خدا در لفظ «کن» است و خزانة امام در انگشتری اوست. دنیا نزد خدا مانند کاسه است، و نزد امام مانند قدح. اگر چنین نبود، ما امام نبودیم و با سایر مردم برابر می شدیم».

مطابق این روایت، صرف این که کسی مدعی شود این زره و عمامه متعلق به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم است، نمی توان سخن او را تأیید کرد و اثبات آن، نیازمندِ دلیلی قاطع است که معجزه آسا بودن برخی شئون آن می تواند یکی از راه های اثبات باشد؛ هم چنان که بر اساس گزارش یادشده، محل نگه داری زره و عمامة آن حضرت، شکلی کاملاً اعجازگونه داشته است. وصیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نیز می تواند به همین صورت و یا صورت های دیگر، به گونه ای باشد که بتوان آن را از نمونه های جعلی اش شناسایی کرد.

از آنچه گذشت روشن شد که وقتی گفته می شود وصیت نشانه و معیار شناخت امام است، مقصود دو مطلب است؛ مطلب نخست این که، امامِ سابق به شخص امامِ لاحق وصیت کند و او را وصیّ خود معرفی کند، به طوری که وقتی از مردم کوچه و بازار بپرسند: امام به چه کسی وصیت کرد؟ بگویند: به فلانی. و مطلب دوم این که، امام کسی است که نزدش وصیت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، که متن مکتوبی بوده و از سوی ائمه علیهم السلام دست به دست می شده، وجود داشته باشد.

در این جا این پرسش قابل طرح است که: نوع دوم وصیت می تواند دربارة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف هم صادق باشد؛ یعنی نزد آن حضرت، وصیت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم موجود باشد، اما نوع نخستِ وصیت نمی تواند دربارة امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مصداق پیدا کند، چراکه با توجه به فاصلة زمانی طولانی ای که بین عصر حیات امام حسن عسکری علیه السلام به عنوان امام سابق و امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود دارد، این امکان وجود ندارد که امام حسن عسکری علیه السلام، امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را در مقابل انظار مردم کوچه و بازار به عنوان وصیّ خود معرفی کنند. بنابراین،

ص:98

شناسایی آن حضرت از این طریق میسر نخواهد بود؛ با این حال، آیا عدم انطباق این نشانه بر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مشکل آفرین نیست؟ به تعبیر دیگر، اگر این امکان وجود داشته باشد که برخی معیارهای شناسایی امام، بر برخی از ائمه علیهم السلام انطباق نیابد، آیا این مطلب راه را برای مدعیان دروغینی که به ظاهر یکی از نشانه ها را با خود دارند، باز نخواهد کرد؟ برای نمونه، اطلاع از آنچه در آینده رخ می دهد، یکی از نشانه های امام است؛ حال اگر مدعی دروغینی با استمداد از علوم غریبه یا اجنه، رخدادهای فردا را پیش گویی کرد و پیش گویی او نیز درست بود، اما شخصیت مورد نظر هیچ یک از سایر نشانه های امام را نداشت، آیا این شخص نمی تواند ادعا کند من امام هستم؟ هم چنین مدعی شود نداشتن سایر نشانه های امام نیز خللی به ادعای من نمی رساند، چراکه اساساً اجتماع تمام نشانه ها در امام شرط نیست، زیرا برخی ائمه علیهم السلام برخی از نشانه های امامت را به همراه نداشتند، هم چنان که وصیت در امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف وجود ندارد.

حلّ این پرسش، ریشه در پرسشی اساسی تر دارد که آیا اساساً نشانه های یادشده در روایات، عطف به «واو» هستند و اجتماع همة آن ها شرط است، یا این که عطف به «أو» (یا) هستند و وجود یکی از آن ها کافی است؟

ظاهر روایات چنین حکم می کند که این مجموعه، عطف به «واو» باشند و وقتی برای نمونه در روایتی گفته می شود: «دانش از نشانه های امام است» و در روایت دیگری گفته می شود: «معجزه از نشانه های امام است»، یعنی این که هر دو باید در مدعی امامت وجود داشته باشند و این مقتضای جمع بین دو روایت است و دلیلی وجود ندارد که بگوییم از میان این دو نشانه، وجود یکی کافی است؛ با این حال، فقدان نشانة وصیت در امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را این گونه می توان توضیح داد که گاهی خودِ نشانه به گونه ای است که امکان وجود در شخص مدعی را دارد، اما او به رغم امکان برخورداری از این نشانه، فاقد آن است و گاهی نشانه همراه با ویژگی هایی تعریف می شود که مخصوص برخی ائمه علیه السلام است و امکان تحقق آن در برخی امامان وجود ندارد؛

ص:99

برای نمونه، از دستة نخست، «برخورداری از دانش» یا «علم به همة زبان ها» نشانه هایی است که به خودیِ خود مانعی برای وجود آن ها در امام نیست و مسلّماً فقدان چنین نشانه ای در شخص مدعی، نشانة دروغ گو بودن اوست. نمونة دستة دوم، «وصیت» است. این نشانه با تعریفی که از آن در روایات شده، اساساً قابل صدق بر امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست، زیرا هر شخصی که بخواهد مدعی شود من امام مهدی هستم و حتی امام مهدی واقعی نمی تواند این نشانه را همراه داشته باشد؛ به تعبیر دیگر، یقین داریم که فرزند امام حسن عسکری علیه السلام زنده و غایب است و سرانجام روزی آشکار خواهد شد. این شخص هر کس که باشد، نشانة وصیت را به همراه ندارد، چون وصیت طبق تعریفی که شد، یعنی این که امام سابق به شخصی بعینه وصیت کند، به طوری که مردم کوچه و بازار آن را بدانند. ویژگیِ یادشده سبب می شود چنین نشانه ای مربوط به همة ائمه علیهم السلام، به جز امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد. بنابراین، اساساً این نشانه برای شناساییِ امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیست؛ در نتیجه، برای راستی آزماییِ مدعی مهدویت، این نشانه کارآیی ندارد و فقدان آن را نمی توان دلیلی بر دروغ بودن ادعای مهدویت برشمرد، بلکه باید به سایر نشانه هایی که برای شناسایی امام گفته شده، رجوع کرد.

ص:100

سومین معیاری که در این بخش از آن گفت وگو خواهد شد و در روایات متعددی از آن سخن گفته شده، همراه داشتن سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است؛ یعنی سلاح آن حضرت نزد هر کس باشد، او جانشین آن حضرت و امامِ منصوب از ناحیة خداوند متعال است.

حرام از او بپرسند (درست پاسخ نگفتن او، دلیل بر ادعای دروغش می باشد)». سپس به من رو کرد و فرمود: «سه دلیل هست که جز در صاحب امر امامت فراهم نیاید؛ سزاوارترینِ مردم است نسبت به امام پیش از خود؛ سلاح نزد اوست؛ و وصیت امام سابق دربارة او مشهور است، به طوری که چون در شهر امام وارد شوی و از عموم مردم و کودکان هم که بپرسی: فلان امام به که وصیت کرده؟ می گویند: به فلان پسر فلان».

2. عبدالاعلی قال: سألت أباعبدالله علیه السلام عن قول العامة: إن رسول الله صلی الله علیه و آله قال: من مات و لیس له إمام مات میتة جاهلیة، فقال: الحق والله... یعرف صاحب هذا الامر بثلاث خصال لا تکون فی غیره: هو أولی الناس بالذین قبله و هو وصیه و عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و وصیته و ذلک عندی، لا أنازع فیه...(1)؛ عبدالاعلی گوید: از امام صادق علیه السلام دربارة قول عامه پرسیدم که گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: «هر که بمیرد و امامی نداشته باشد، به مرگ جاهلیت مرده است». فرمود: «به خدا سوگند، درست است... صاحب امر امامت به سه خصلت شناخته می شود که مختصّ اوست و در غیر او نیست؛ او نسبت به امام پیشین سزاوارتر از سایر مردم است و وصی اوست؛ سلاح و وصیت پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد اوست. این ها نزد من است و کسی با من در این باره نزاع نکند...».

3. الحارث بن المغیرة النصری، قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : بأی شیء یعرف الإمام؟ قال: بالسکینة و الوقار. قلت: و بأی شیء؟ قال: و تعرفه بالحلال و الحرام و بحاجة الناس إلیه و لا یحتاج إلی أحد و یکون عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله ...(2)؛ حارث بن مغیره نصری گوید:

ص:103

به امام صادق علیه السلام عرض کردم: امام با چه نشانه ای شناخته می شود؟ فرمود: «به آرامش و وقار». عرض کردم: و دیگر با چه؟ فرمود: «نیز با حلال و حرام او را می شناسی و نیازمندی مردم به او، در صورتی که او به هیچ کس نیاز ندارد؛ هم چنین سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد اوست...».

4. أحمد بن عمر، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سألته عن الدلالة علی صاحب هذا الامر، فقال: الدلالة علیه: الکبر و الفضل و الوصیة، إذا قدم الرکب المدینة فقالوا، إلی من أوصی فلان؟ قیل: فلان بن فلان و دوروا مع السلاح حیثما دار، فأما المسائل فلیس فیها حجة(1)؛ احمد بن عمر گوید: از حضرت رضا علیه السلام دربارة دلیل امامتِ صاحب الامر پرسیدم. فرمود: «دلیلش بزرگی سنّ، فضیلت و وصیت است. زمانی که کاروان به شهر در آید و بگوید: فلانی به که وصیت کرد؟ پاسخ دهند: به فلان پسر فلان و هر کجا سلاح گردید، شما هم بگردید، اما پاسخ گفتنِ مسائل، دلیل نیست».

5. أبی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام قال: للامام علامات یکون أعلم الناس... و یستوی علیه درع رسول الله صلی الله علیه و آله ... و یکون عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سیفه ذوالفقار...(2)؛ امام رضا علیه السلام فرمود: «امام را نشانه هایی است؛ دانشمندترین مردم است... زره رسول خدا به اندازة قامت اوست... و سلاح رسول خدا و شمشیر ذوالفقارش نزد اوست...».

دیگری بیان شده است. در این دسته از روایات، سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به «تابوت بنی اسرائیل» تشبیه شده است؛ یعنی هم چنان که تابوت بنی اسرائیل نشانة نبوت بود، سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز نزد هر کس باشد، نشانة امامتِ اوست. شیخ کلینی رحمة الله در کتاب شریف کافی، بابی را با عنوان «أن مثل سلاح رسول الله مثل التابوت فی بنی اسرائیل» قرار داده و برخی روایات مربوط را در آن گردآوری کرده است. پاره ای از روایات بدین قرارند:

1. أبی جعفر علیه السلام قال السلاح فینا بمنزلة التابوت إذا وضع التابوت علی باب رجل من بنی إسرائیل و قد اوتی الملک کذلک السلاح حیث ما دارت دارت الإمامة(1)؛ امام باقر علیه السلام فرمودند: «سلاح در میان ما، به منزلة صندوق در بنی اسرائیل است، چون هرگاه صندوق جلوی درِ خانه مردی از بنی اسرائیل قرار می گرفت، فرمانروایی نیز به او داده می شد. سلاح نیز چنین است؛ هر کجا باشد، امامت همان جاست».

2. أباعبدالله علیه السلام یقول: إنما مثل السلاح فینا مثل التابوت فی بنی إسرائیل، کانت بنو إسرائیل أی أهل بیت وجد التابوت علی بابهم أوتوا النبوة فمن صار إلیه السلاح منا أوتی الإمامة(2)؛ امام صادق علیه السلام فرمود: داستان سلاح در خاندان ما، داستان تابوت است در بنی اسرائیل. تابوت بر درِ هر خاندانی از بنی اسرائیل که پیدا می شد، نبوت به آن ها داده می شد؛ هر کس از ما هم که سلاح به دستش برسد، امامت به او داده شود.

3. ابن أبی نصر قال: قلت لأبی الحسن الرضا علیه السلام : إذا مات الامام بم یعرف الذی بعده؟ فقال للامام علامات منها أن یکون أکبر ولد أبیه... و السلاح فینا بمنزلة التابوت فی بنی إسرائیل، تکون الإمامة

ص:105

مع السلاح حیثما کان(1)؛ ابن ابی نصر گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: چون امام بمیرد، امامِ پس از وی به چه دلیل شناخته می شود؟ فرمود: «امام را علاماتی است: از جملة آن ها این است که بزرگ ترین فرزند پدرش می باشد... و سلاح در میان ما، مانند تابوت است در بنی اسرائیل؛ امامت همراه سلاح است هر کجا که باشد».

4. أبی جعفر علیه السلام قال إن السلاح فینا بمنزلة التابوت فی بنی إسرائیل یدور الملک حیث دار السلاح کما یدور حیث دار التابوت(2)؛ امام باقر علیه السلام فرمودند: «سلاح در میان ما، مانند صندوق در بنی اسرائیل است؛ هر کجا سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله باشد، فرمانروایی هم همان جاست، هم چنان که هر جا که آن صندوق بود، فرمانروایی همان جا بود».

مقصود از «ملک» در روایت اخیر، همان حاکمیتی است که از شئون امام معصوم است؛ بنابراین، مقصود از این که هر کجا سلاح باشد حکومت هم هست، تلازم سلاح با امامت است.

است در بنی اسرائیل؛ هر کجا تابوت دور می زد، ملک در پی آن بود و در میان ما هر کجا سلاح دور زند، علمِ امامت دنبالش باشد».

2. أباعبدالله علیه السلام یقول: إنما مثل السلاح فینا مثل التابوت فی بنی إسرائیل، حیثما دار التابوت دار الملک، فأینما دار السلاح فینا دار العلم.(1) امام صادق علیه السلام فرمودند: «داستان سلاح در خاندان ما، داستان تابوت است در بنی اسرائیل؛ هر کجا تابوت دور می زد، ملک در پی آن بود و در میان ما هر کجا سلاح دور زند، علمِ امامت دنبالش باشد».

3. أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: قال أبوجعفر علیه السلام : إنما مثل السلاح فینا کمثل التابوت فی بنی إسرائیل أینما دار التابوت دار الملک و أینما دار السلاح فینا دار العلم(2)؛ امام رضا علیه السلام فرمود: امام باقر علیه السلام فرمود: «داستان سلاح در خاندان ما، داستان تابوت در بنی اسرائیل است؛ هر کجا تابوت دور می زد، ملک در پی آن بود و در میان ما هر کجا سلاح دور بزند، علمِ امامت دنبالش باشد».

4. صفوان عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: کان أبوجعفر علیه السلام یقول إنما مثل السلاح فینا مثل التابوت فی بنی إسرائیل حیثما دار التابوت أوتوا النبوة و حیثما دار السلاح فینا فثم الامر، قلت: فیکون السلاح مزایلا للعلم؟ قال: لا(3)؛ صفوان از قول حضرت رضا علیه السلام گوید که: امام باقر علیه السلام می فرمود: «همانا داستان سلاح در خاندان ما، داستان تابوت است در بنی اسرائیل؛ هر کجا تابوت دور می زد، نبوت عطا می شد و در میان ما هر کجا سلاح دور بزند، امرِ امامت آن جاست». عرض کردم: سلاح از علم جدا می شود؟

ص:107

فرمود: «نه».

علامه مجلسی دربارة روایت اخیر چنین می نویسد:

«حیثما دار التابوت» یعنی این که از روی استحقاق تابوت هر کجا باشد نه از روی قهر و اجبار هم چنان که نزد جالوت با قهر و اجبار بود ... و مزایله به معنای جدایی است . پرسش برای دانستن این مطلب است که آیا ممکن است سلاح پیش کسی باشد که به تمام آن چه مردم بدان نیاز دارند علم نداشته باشد مانند بنی الحسن و امام درپاسخ فرمودند: خیر، پس سلاح هم چنان که دلیل امامت است ملازم با علم هم هست(1).

محتمل است علت این که در روایات یادشده، به جای این که مستقیماً سلاح را ملازم با امامت معرفی کند، آن را ملازم با علم دانسته _ صرف نظر از این که این مطلب که علم از نشانه های امام است نزد شیعیان روشن بوده؛ بنابراین، مقصود از ملازم بودن سلاح با علم، ملازم بودن آن با امامت است _ تعریض به مدعیانی بوده است که یا بی بهره بودنشان از علم روشن بود و یا به اعتراف خود بهره ای از علم نداشتند، اما در عین حال مدعی بودند سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله نزد آن هاست! پیشوایان معصوم علیه السلام در صدد این بودند که با توجه دادن به این که علم و سلاح ملازمند، دروغ بودن ادعای این دسته از مدعیان را اثبات کنند. ماجرایی که در پی می آید، می تواند شاهد مطلب یادشده باشد:

سعید السمان قال: کنت عند أبی عبدالله علیه السلام إذ دخل علیه رجلان من الزیدیة فقالا له: أفیکم إمام مفترض الطاعة؟ قال: فقال: لا قال: فقالا له: قد أخبرنا عنک الثقات أنک تفتی و تقر و تقول به و نسمیهم لک، فلان و فلان و هم أصحاب ورع و تشمیر و هم ممن لا یکذب فغضب أبوعبدالله علیه السلام فقال: ما أمرتهم بهذا فلما رأیا الغضب فی وجهه خرجا. فقال لی: أتعرف هذین؟ قلت: نعم هما من أهل

ص:108

سوقنا و هما من الزیدیة و هما یزعمان أن سیف رسول الله صلی الله علیه و آله عند عبدالله بن الحسن، فقال: کذبا لعنهما الله والله ما رآه عبدالله بن الحسن بعینیه و لا بواحدة من عینیه و لا رآه أبوه، اللهم إلا أن یکون رآه عند علی بن الحسین...(1)؛ سعید سمان گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که دو مرد زیدی مذهب، بر آن حضرت وارد شدند و گفتند: آیا در میان شما، امامی که اطاعتش واجب باشد، هست؟ فرمود: «نه». آن دو نفر گفتند: مردمان موثق به ما خبر دادند که شما به آن فتوا دهی، اعتراف کنی و عقیده داری و آن خبر دهندگان فلان و فلان هستند که نام می بریم و ایشان دارای تقوا و کوشش در عبادتند و دروغ نگویند. امام صادق علیه السلام در غضب شد و فرمود: «من به آن ها چنین دستوری نداده ام». چون آن دو نفر آثار غضب بر چهرة امام دیدند، بیرون رفتند. حضرت به من فرمود: «این دو نفر را می شناسی؟» عرض کردم: آری، این ها اهل بازار ما و از طایفة زیدیه هستند و عقیده دارند شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد عبد الله بن حسن است. فرمود: «خداوند لعنتشان کند! دروغ می گویند. به خدا قسم عبد الله بن حسن آن را ندیده؛ نه با یک چشم و نه با دو چشمش و پدرش هم آن را ندیده، جز این که ممکن است آن را نزد علی بن حسین دیده باشد...».

به گواهی روایتِ یادشده، عبدالله بن حسن مدعی بود سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نزد اوست؛ با این حال، او خود معترف بود که بهره ای از علم ندارد:

علی بن سعید قال: کنت جالسا عند أبی عبدالله علیه السلام و عنده محمد بن عبدالله بن علی إلی جنبه جالسا و فی المجلس عبد الملک بن أعین و محمد الطیار و شهاب بن عبد ربه فقال رجل من أصحابنا: جعلت فداک ان عبدالله بن الحسن یقول لنا فی هذا الامر ما لیس

ص:109

لغیرنا. فقال أبوعبدالله علیه السلام بعد کلام: اما تعجبون من عبدالله یزعم أن أباه علی لم یکن إماما و یقول إنه لیس عندنا علم و صدق والله ما عنده علم و لکن والله و اهوی بیده إلی صدره ان عندنا سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سیفه و درعه و عندنا والله مصحف فاطمة...(1)؛ علی بن سعید گفت: خدمت امام صادق علیه السلام نشسته بودم. محمد بن عبد الله بن علی پهلویش نشسته بود و عبدالملک بن اعین، محمد طیار و شهاب بن عبدربه نیز حضور داشتند. یکی از اصحاب عرض کرد: فدایت شوم! عبد الله بن حسن می گوید: ما را در امامت، مقامی است که دیگران را حقی در آن نیست. امام صادق علیه السلام پس از سخنانی فرمود: «تعجب نمی کنید از عبد الله؟! گمانِ او این است که پدرش علی، امام نبوده! او مدعی است نزد ما علم نیست. به خدا قسم، راست می گوید؛ نزد او علم نیست، ولی به خدا قسم _ در این موقع به سینة خود اشاره کرده، فرمود: _ نزد ما سلاح پیامبر، شمشیر و زره اوست. در نزد ما مصحف فاطمه است...».

مجلسی اول احتمال داده است که علت این که پیشوایان معصوم علیه السلام همرا داشتن سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله را از نشانه های امامت برشمرده اند، ردّ ادعای زیدیه و پیش گیری از حرکت های جهادی آن ها بوده است. وی در این باره چنین می نویسد:

بدان که بزرگترین دلیل، معجزاتی است که در هر روز از آنان علیه السلام صادر می شد هم چنان که روایات متواتری بر این مطلب دلالت دارند و ظاهرا مقصود از این روایات این است که سلاح نشانه امامت و جهاد است و کسی که سلاح نزد او نباشد جهاد بر او جایز نیست و کسی که نزد او باشد باید آغاز به جهاد نکند تا این که شمشیر از غلافش درآید و مقصود پیشوایان دینی رد بر زیدیه

ص:110

و تسلی دادن شیعیان ضعیف بوده است و خداوند متعال داناست(1).

پیامبر صلی الله علیه و آله و پرچم آن سرور و انگشترش باشد؟ گفتند: نه».

2. ... قال علی علیه السلام : فهل فیکم أحد ورث سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله وأداته غیری؟ قالوا: لا...(1)؛ ... امام علی علیه السلام فرمود: «آیا در میان شما غیر از من کسی هست که سلاح پیامبر خدا و ادوات آن حضرت را به ارث برده باشد؟» گفتند: خیر... .

3. أبی جعفر علیه السلام، قال: لما قتل الحسین بن علی علیه السلام، أرسل محمد بن الحنفیة إلی علی بن الحسین علیه السلام، فخلا به، ثم قال له: یابن أخی، قد علمت أن رسول الله صلی الله علیه و آله کان جعل الوصیة و الإمامة من بعده لعلی بن أبی طالب علیه السلام، ثم إلی الحسن، ثم إلی الحسین علیه السلام . و قد قتل أبوک علیه السلام و لم یوص و انا عمک و صنو أبیک و ولادتی من علی علیه السلام، فی سنی و قدمی أحق بها منک فی حداثتک، فلا تنازعنی الوصیة و الإمامة و لا تخالفنی، فقال له علی بن الحسین علیه السلام : یا عم اتق الله و لا تدع ما لیس لک بحق، إنی أعظک أن تکون من الجاهلین. یا عم، إن أبی صلوات الله علیه أوصی إلی قبل أن یتوجه إلی العراق، و عهد إلی من ذلک قبل أن یستشهد بساعة و هذا سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله عندی، فلا تعرض لهذا، فإنی أخاف علیک نقص العمر و تشتت الحال...(2)؛ امام باقر علیه السلام فرمود: چون امام حسین علیه السلام کشته شد، محمد بن حنفیه، شخصی را نزد علی بن الحسین فرستاد که تقاضا کند با او در خلوت سخن گوید. سپس به آن حضرت چنین گفت: پسر برادرم! می دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وصیت و امامت را پس از خود به امیر المؤمنین علیه السلام و بعد از او به امام حسن علیه السلام و بعد از او به امام حسین علیه السلام واگذاشت. پدر شما _ درود بر او باد! _ کشته شد و وصیت هم نکرد. و من عموی شما و با پدر شما از یک ریشه ام و زادة علی علیه السلام هستم. من با این سنّ و سبقتی که بر

ص:112

شما دارم، از شما که جوانید، به امامت سزاوارترم؛ پس با من در امر وصیت و امامت، منازعه و مجادله نکن! علی بن الحسین علیه السلام به او فرمود: «ای عمو! از خدا پروا کن و چیزی را که حق نداری، ادعا نکن! تو را موعظه می کنم که مبادا از جاهلان باشی! ای عمو! همانا پدرم _ درود خدا بر او باد! _ پیش از آن که رهسپار عراق شود، به من وصیت فرمود و ساعتی پیش از شهادتش، دربارة آن با من عهد کرد. و این سلاحِ رسول خدا صلی الله علیه و آله است نزد من. متعرض این امر نشو که می ترسم عمرت کوتاه و حالت پریشان شود».

4. سعید السمان قال: کنت عند أبی عبدالله علیه السلام إذ دخل علیه رجلان من الزیدیة فقالا له: أفیکم إمام مفترض الطاعة؟ قال: فقال: لا .قال: فقالا له: قد أخبرنا عنک الثقات أنک تفتی و تقر و تقول به و نسمیهم لک، فلان و فلان و هم أصحاب ورع و تشمیر و هم ممن لا یکذب فغضب أبوعبدالله علیه السلام فقال: ما أمرتهم بهذا فلما رأیا الغضب فی وجهه خرجا. فقال لی: أتعرف هذین؟ قلت: نعم هما من أهل سوقنا و هما من الزیدیة و هما یزعمان أن سیف رسول الله صلی الله علیه و آله عند عبدالله بن الحسن، فقال: کذبا لعنهما الله والله ما رآه عبدالله بن الحسن بعینیه و لا بواحدة من عینیه ولا رآه أبوه، اللهم إلا أن یکون رآه عند علی بن الحسین، فإن کانا صادقین فما علامة فی مقبضة؟ و ما أثر فی موضع مضربه. و إن عندی لسیف رسول الله صلی الله علیه و آله و إن عندی لرایة رسول الله صلی الله علیه و آله و درعه و لامته و مغفره، فإن کانا صادقین فما علامة فی درع رسول الله صلی الله علیه و آله ؟ و إن عندی لرایة رسول الله صلی الله علیه و آله المغلبة... و مثل السلاح فینا کمثل التابوت فی بنی إسرائیل، فی أی أهل بیت وجد التابوت علی أبوابهم أوتوا النبوة و من صار إلیه السلاح منا أوتی الإمامة و لقد لبس أبی درع رسول الله صلی الله علیه و آله فعلی الأرض خطیطا و لبستها أنا فکانت و کانت و

ص:113

قائمنا من إذا لبسها ملاها إن شاء الله(1)؛ سعید سمان گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که دو مرد زیدی مذهب بر آن حضرت وارد شدند و گفتند: آیا در میان شما امامی که اطاعتش واجب باشد، هست؟ فرمود: «نه». آن دو نفر گفتند: مردمان موثق به ما خبر دادند که شما به آن فتوا دهی، اعتراف کنی و عقیده داری و آن خبر دهندگان فلان و فلان هستند که نام می بریم و ایشان دارای تقوا و کوشش در عبادتند و دروغ نگویند. امام صادق علیه السلام در غضب شد و فرمود: «من به آن ها چنین دستوری نداده ام». چون آن دو نفر آثار غضب را بر چهرة امام دیدند، بیرون رفتند. حضرت به من فرمود: «این دو نفر را می شناسی؟» عرض کردم: آری، این ها اهل بازار ما و از طایفة زیدیه هستند و عقیده دارند که شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد عبد الله بن حسن است. فرمود: «خداوند لعنتشان کند! دروغ می گویند. به خدا که عبد الله بن حسن آن را ندیده؛ نه با یک چشم و نه با دو چشمش و پدرش هم آن را ندیده، جز این که ممکن است آن را نزد علی بن حسین دیده باشد. اگر راست می گویند، چه علامتی در دستة آن است و چه نشانه و اثری در لبة تیغ آن است؟ همانا شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. همانا پرچم، جوشن، زره و خودِ پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. اگر راست می گویند، در زره پیغمبر صلی الله علیه و آله چه علامتی است؟ همانا پرچم ظفربخش پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. همانا الواح موسی و عصای او نزد من است. همانا انگشتر سلیمان بن داود، نزد من است و طشتی که موسی قربانی را در آن انجام می داد، نزد من است. همانا اسمی که نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله بود و چون (در جبهه جنگ) آن را میان مسلمانان و کفار می گذاشت، چوبة تیری از کفار به مسلمین

ص:114

نمی رسید، نزد من است و من آن را می دانم. همانا آنچه را فرشتگان آورده اند، نزد من است و داستان سلاح در خاندان ما، همان داستان تابوت است در بنی اسرائیل؛ بر در هر خاندانی که تابوت پیدا می شد، نشانة اعطای نبوت بود و سلاح به هر کس از ما خانوادة رسد، امامت به او داده می شود. همانا پدرم زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله را پوشید و دامنش اندکی به زمین می کشید و من آن را پوشیدم،هم چنان بود [گاهی به زمین می کشید و گاهی نمی کشید و اختلاف محسوسی نداشت] و قائم ما کسی است که چون آن را پوشد، به اندازة قامتش باشد؛ ان شاء الله».

در روایت اخیر، امام علیه السلام ابتدا منکر وجود داشتن سلاح نزد عبدالله بن حسن می شوند و در ادامه مدعی می شوند که سلاح نزد ایشان است و با طرح پرسش هایی دربارة نشانه های سلاح، شکّ مخاطب را دربارة وجود داشتن سلاح نزد خود از بین می برند و در نهایت، سلاح را به تابوت تشبیه می فرمایند که نزد هر کس بود، نشانة امامتِ اوست. با توجه به سیر سخن امام روشن می شود که آن حضرت، در صدد اثبات امامت خود از راه سلاح بودند.

در کنار روایات یادشده که نشان می دهد پیشوایان معصوم علیه السلام برای اثبات امامت خود به سلاح استناد می کردند، از برخی روایات چنین استفاده می شود که ائمه به شیعیان نیز توصیه می کردند که در مقام بحث و گفت وگو با مخالفان، به این مطلب استناد کنند و حقانیت امامت امامان معصوم علیه السلام و دروغ بودن ادعای مدعیان را از این راه آشکار کنند:

1. أبی عبدالله علیه السلام قال فی بنی عمه: لو أنکم إذا سألوکم و احتجوکم بالامر کان أحب إلی أن تقولوا لهم: إنا لسنا کما یبلغکم و لکنا قوم نطلب هذا العلم عند من هو أهله و من صاحبه؟ و هو السلاح عند من هو؟ و هو الجفر عند من هو؟ و من صاحبه؟ فإن یکن عندکم

ص:115

فانا نبایعکم و إن یکن عند غیرکم فإنا نطلبه حتی نعلم(1)؛ امام صادق علیه السلام دربارة پسرعموهایش فرمود: «وقتی آن ها از شما می پرسند و دلیل می خواهند، مایلم به ایشان بگویید: آن طور که به شما گفته اند، نیست که ما بی دلیل از کسی بپذیریم؛ ما جست وجو می کنیم و نزد هر کس این علم باشد و دارای مقام امامت باشد، از او پیروی می کنیم. سلاح پیامبر در دست کیست؟ جفر نزد کیست و در اختیار چه کسی است؟ اگر در اختیار شماست، با شما بیعت می کنیم و اگر نزد دیگری است، جست وجو می کنیم تا بدانیم در دست کیست».

2. ذکر عند أبی عبدالله علیه السلام الکیسانیة و ما یقولون فی محمد بن علی؛ فقال: الا تسئلونهم عند من کان سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله ان محمد بن علی کان یحتاج فی الوصیة أو إلی الشیء فیها فیبعث إلی علی بن الحسین فینسخها له(2)؛ نزد امام صادق علیه السلام صحبت از کیسانی ها شد و اعتقادی که دربارة محمد بن حنفیه دارند. فرمود: «آیا از آنان نمی پرسید سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله در اختیار چه کسی است؟!» سپس فرمود: «محمد بن علی گاهی احتیاج به وصیت یا مقداری از آن پیدا می کرد، می فرستاد خدمت علی بن الحسین علیه السلام و نسخه برمی داشت».

گزارش های تاریخی، موارد متعددی وجود دارد که نشان می دهد شیعیان در مواجهه با مدعیان، آنان را با این معیار می آزمودند. برخی از این گزارش ها بدین قرارند:

1. عن أبی خالد الکابلی، قال: لما قتل أبو عبدالله الحسین صلوات الله علیه و بقیت الشیعة متحیرة و لزم علی بن الحسین صلوات الله علیهما منزله، اختلفت الشیعة إلی الحسن بن الحسن و کنت فیمن یختلف إلیه و جعلت الشیعة تسأله عن مسألة و لایجیب فیها و بقیت لا أدری من الامام متحیرا و إنی سألته ذات یوم فقلت له: جعلت فداک، عندک سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله فغضب، ثم قال: یا معشر الشیعة، تعنونا؟! فخرجت من عنده حزینا کئیبا لا أدری أین أتوجه...(1)؛ ابوخالد کابلی گوید: چون اباعبدالله حسین بن علی به شهادت رسید، شیعیان متحیر شدند و علی بن الحسین خانه نشین شد. شیعیان به سوی حسن بن الحسن رفتند و من نیز با آنان بودم. از او پرسشی کردند و او پاسخ آن را نمی دانست؛ پس شیعیان دربارة امام متحیر شدند. روزی از او پرسیدم: فدایت شوم! آیا سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد شماست؟ او گفت: ای جماعت شیعه! آیا ما را به مشقت می اندازید؟ پس ناراحت و مأیوس از نزد او خارج شدم و نمی دانستم به کدام سو بروم... .

2. قال موسی بن عطیة النیشابوری: اجتمع وفد خراسان من أقطارها [، کبارها] و علمائها و قصدوا داری و اجتمع علماء الشیعة و اختاروا إلی أبالبابة و طهمان و جماعة شتی و قالوا بأجمعهم: رضینا بکم أن تردوا المدینة، فتسألوا عن المستخلف فیها لنقلده أمرنا، فقد ذکر أن باقر العلم قد مضی ولا ندری من نصبه الله بعده من آل الرسول من ولد علی و فاطمة _ صلوات الله

ص:117

علیهم أجمعین _ و دفعوا إلینا مائة ألف درهم ذهبا و فضة و قالوا: لتأتونا بالخبر و تعرفونا الامام فتطالبوه بسیف ذی الفقار و القضیب و البردة و الخاتم و اللوح الذی فیه تثبیت الأئمة من ولد علی و فاطمة و إن ذلک لایکون إلا عند إمام، فمن وجدتم ذلک عنده فسلموا إلیه المال. فحملنا و تجهزنا إلی المدینة و حللنا بمسجد الرسول صلی الله علیه و آله فصلینا رکعتین و سألنا: من القائم فی أمور الناس و المستخلف فیها؟ فقالوا لنا: زید بن علی و ابن أخیه جعفر بن محمد، فقصدنا زیدا فی مسجده و سلمنا علیه، فرد علینا السلام و قال: من أین أقبلتم؟ قلنا: أقبلنا من أرض خراسان لنعرف إمامنا و من نقلده أمورنا. فقال: قوموا و مشی بین ایدینا حتی دخل داره، فأخرج إلینا طعاما. فأکلنا، ثم قال: ما تریدون؟ فقلنا له: نرید أن ترینا ذا الفقار و البردة و الخاتم و القضیب و اللوح الذی فیه تثبیت الأئمة علیه السلام فإن ذلک لایکون إلا عند إمام...(1)؛ موسی بن عطیه نیشابوری می گوید: عده ای از مردم نواحی مختلف خراسان، از بزرگان و عالمانشان جمع شده و آهنگ منزل مرا کردند و من، ابولبابه، طهمان و عده ای دیگر را انتخاب کردند و جملگی گفتند: از جانب ما به مدینه بروید و از آن که در آن جا جانشین شده، پرسش کنید تا از او پیروی کنیم، چراکه چنین خبر رسیده که باقرالعلوم علیه السلام از دنیا رفته و ما نمی دانیم کدام یک از خاندان پیامبر علیه السلام از فرزندان علی و فاطمه علیه السلام، از سوی خداوند منصوب شده اند. به ما صدهزار درهم طلا و نقره دادند و گفتند: برای ما از امام خبر بیاورید و به ما، امام را بشناسانید و از او شمشیر ذوالفقار، عصا، عبا، انگشتر و لوحی که در آن نام امامان از نسل علی و فاطمه ثبت است و جز نزد امام نیست، مطالبه کنید؛ پس کسی را که

ص:118

این ها نزد اوست، یافتید، مال را به او تحویل دهید! ما مال را برداشته، به سوی مدینه حرکت کردیم و در مسجدالنبی فرود آمدیم. دو رکعت نماز گزاردیم و پرسیدیم: چه کسی عهده دار امور مردم و جانشین است؟ گفتند: زید بن علی و پسرِ برادرش جعفر بن محمد. به سوی زید در مسجدش رفتیم و به او سلام کردیم. پرسید: از کجا آمده اید؟ گفتیم: از سرزمین خراسان آمده ایم تا امام خود و کسی را که باید از او پیروی کنیم، بشناسیم. گفت: برخیزید! او پیشاپیش ما حرکت کرد تا داخل خانه اش شد. پس برای ما طعامی آورد و ما خوردیم. سپس پرسید: چه می خواهید؟ گفتیم: ذوالفقار، عبا، انگشتر، عصا و لوحی که در آن اسامی امامان ثبت است و جز نزد امام نیست... .

3. قلت لعبدالله بن جعفر: أنت إمام؟ فقال: نعم. فقلت: إن الشیعة تروی: أن صاحب هذا الأمر یکون عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله، فما عندک منه؟ فقال: عندی رمحه. و لم یعرف لرسول الله رمح(1)؛ به عبدالله بن جعفر گفتم: تو امام هستی؟ گفت: آری. گفتم: شیعه چنین روایت کرده است که نزد صاحب این امر، سلاح پیامبر خداست. آیا چیزی از آن نزد توست؟ گفت: نیزة آن حضرت نزد من است؛ در حالی که برای آن حضرت، نیزه ای شناخته نشده است.

4. محمد بن فضیل الصیرفی [قال]: کتبت إلی أبی جعفر علیه السلام کتابا و فی آخره: هل عندک سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله ؟ و نسیت أن أبعث بالکتاب. فکتب إلی بحوائج له و فی آخر کتابه: عندی سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و هو فینا بمنزلة التابوت فی بنی إسرائیل، یدور معنا حیث درنا [و] هو مع کل إمام(2)؛ محمد بن فضیل صیرفی می گوید:

ص:119

نامه ای به امام جواد علیه السلام نوشتم و در آخر نامه پرسیدم: آیا اسلحة رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد شماست؟ ولی فراموش کردم که نامه را بفرستم. حضرت نامه ای به من نوشت و در آن از من چیزهایی خواست و در آخر آن نامه مرقوم فرموده بود: «اسلحة رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد من است و آن در میان ما به منزلة تابوت است در میان بنی اسرائیل؛ به هر کجا برویم، آن را با خود می بریم. و این نزد هر امامی موجود است».

5. ابن أسباط قال: سألت الرضا علیه السلام عن السکینة، فقال: ریح تخرج من الجنة... ثم أقبل علینا فقال: فما تابوتکم؟ قلنا: السلاح، قال: صدقتم هو تابوتکم(1)؛ ابن اسباط گفت: از حضرت رضا علیه السلام دربارة سکینه پرسیدم. فرمود: «بادی است که از بهشت خارج می شود..». امام علیه السلام در این موقع به جانب ما توجه کرده، فرمود: «صندوق شما چیست؟» گفتیم: سلاح. فرمود: «درست گفتید؛ همان سلاح، صندوق و به جای تابوت بنی اسرائیل است».

از روایت اخیر و پاسخی که شیعیان به پرسش امام دادند، به خوبی روشن می شود آنان از جایگاه و کارکرد سلاح به خوبی اطلاع داشتند و از این که سلاح، نشانة امامت است و تابوت در بنی اسرائیل نشانة نبوت بود، آگاه بودند.

در برخی از روایات یادشده به استناد این که نزد فلان مدعی، سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیست، اثبات شده است که او امام نیست، اما گاهی مواقع کسانی پیدا می شدند که مدعی می شدند سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد آن هاست و از آن جا که امام نبودن آن ها مسلّم بوده، از امام نبودنشان اثبات می شد که آنچه نزد آن هاست، سلاح پیامبر خدا نیست.

أبی الحسن الرضا علیه السلام ذکر سیف رسول الله صلی الله علیه و آله فقال إنه مصفود الحمایل

ص:120

و قال اتانی اسحق فعظم بالحق و الحرمة السیف الذی اخذه هو سیف رسول الله صلی الله علیه و آله فقلت له و کیف یکون هو و قد قال أبوجعفر علیه السلام إنما مثل السلاح فینا مثل التابوت فی بنی إسرائیل أینما دار التابوت دار الملک(1)؛ نزد امام رضا علیه السلام سخن از شمشیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به میان آمد. فرمودند: «شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله، بند و حمایل آن بسته است». اسحاق پیش من آمد. قسمِ شدید داد به حقّ و حرمت فلان که: آیا شمشیری که نزد مأمون است، شمشیر پیامبر است؟ گفتم: چطور می تواند شمشیرِ پیامبر باشد، با این که امام باقر علیه السلام فرمود: «سلاح در میان ما خانواده، مانند تابوتِ بنی اسرائیل است؛ هر کجا تابوت بود، فرمانروایی آن جاست؟!»

«اسلحه نزد ما نهاده شده و از آسیب محفوظ است. اگر نزد بدترین مخلوق خدا نهاده شود، بهترینِ ایشان شود. پدرم به من خبر داد که چون با زوجة ثقفیه خویش عروسی کرد، اتاقی را که اسلحه را در شکاف دیوار آن پنهان کرده بود، برای عروسی زینت کرده بودند. بامداد شب زفاف، چشمش به دیوار افتاد. در محل شکاف، جای پانزده میخ دید و نگران شد. به عروس گفت: از اتاق بیرون رو که می خواهم غلامان را برای کاری بخوانم! پس شکاف را بررسی کرد و دید سرِ میخ ها از طرف شمشیر برگشته و به آن برخورد نکرده است».

و از سوی دیگر، همین کارکرد مهمّ سلاح، اقتضای آن را داشت که پیشوایان معصوم علیه السلام با دقت تمام به تحویل دادن آن به امامِ پس از خود اهتمام داشته باشند و هر امامی آن را به امامِ پس از خود بسپارد:

1. أبی عبدالله علیه السلام قال: لما حضرت رسول الله صلی الله علیه و آله الوفاة دعا العباس بن عبدالمطلب و امیر المؤمنین علیه السلام فقال للعباس: یا عم محمد تأخذ تراث محمد و تقضی دینه و تنجز عداته؟ فرد علیه فقال: یا رسول الله بأبی أنت و أمی إنی شیخ کثیر العیال قلیل المال من یطیقک و إنت تباری الریح، قال: فأطرق صلی الله علیه و آله هنیئة ثم قال: یا عباس أتأخذ تراث محمد و تنجز عداته و تقضی دینه؟ فقال بأبی أنت و أمی شیخ کثیر العیال قلیل المال و إنت تباری الریح. قال: أما إنی سأعطیها من یأخذها بحقها ثم قال: یا علی یا أخا محمد أتنجز عدات محمد و تقضی دینه و تقبض تراثه؟ فقال: نعم بأبی أنت و أمی ذاک علی و لی، قال: فنظرت إلیه حتی نزع خاتمه من أصبعه فقال: تختم بهذا فی حیاتی، قال: فنظرت إلی الخاتم حین وضعته فی أصبعی فتمنیت من جمیع ما ترک الخاتم. ثم صاح یا بلال علی بالمغفر و الدرع و الرایة و القمیص و ذی الفقار و السحاب و

ص:122

البرد و الأبرقة و القضیب قال: فوالله ما رأیتها غیر ساعتی تلک _ یعنی الأبرقة _ فجییء بشقة کادت تخطف الابصار فإذا هی من أبرق الجنة فقال: یا علی إن جبرئیل أتانی بها و قال: یا محمد اجعلها فی حلقة الدرع و استدفر بها مکان المنطقة ثم دعا بزوجی نعال عربیین جمیعا أحدهما مخصوف و الآخر غیر مخصوف و القمیصین: القمیص الذی أسری به فیه و القمیص الذی خرج فیه یوم أحد و القلانس الثلاث: قلنسوة السفر و قلنسوة العیدین و الجمع و قلنسوة کان یلبسها و یقعد مع أصحابه. ثم قال: یا بلال علی بالبغلتین: الشهباء و الدلدل و الناقتین: العضباء و القصوی و الفرسین: الجناح کانت توقف بباب المسجد لحوائج رسول الله صلی الله علیه و آله یبعث الرجل فی حاجته فیرکبه فیرکضه فی حاجة رسول الله صلی الله علیه و آله و حیزوم و هو الذی کان یقول: أقدم حیزوم و الحمار عفیر فقال: أقبضها فی حیاتی. فذکر امیر المؤمنین علیه السلام أن أول شیء من الدواب توفی عفیر ساعة قبض رسول الله صلی الله علیه و آله قطع خطامه ثم مر یرکض حتی أتی بئر بنی خطمة بقباء فرمی بنفسه فیها فکانت قبره(1)؛ امام صادق علیه السلام فرمود: چون وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله دررسید، عباس بن عبد المطلب و امیر المؤمنین علیه السلام را طلب کرد و به عباس فرمود: «عموی محمد! قبول می کنی که ارث محمد را ببری، قرضش را بپردازی و به وعده هایش وفا کنی؟» او نپذیرفت و گفت: ای رسول خدا! پدر و مادرم قربانت! من پیرمردم، عیالم بسیار و مالم اندک است و تو در سخاوت با باد مسابقه گذاشته ای! چه کسی طاقت وصایت تو را دارد؟ حضرت اندکی سر پایین انداخت و سپس فرمود: «عباس! می پذیری که ارث محمد را ببری، قرضش را ادا کنی و وعده هایش را عملی کنی؟» عرض کرد: پدر و مادرم

ص:123

به قربانت! پیرمردی عیال مند و نادارم و تو با باد مسابقه داری. فرمود: «همانا این وصیت به کسی می سپارم که شایستة دریافت آن است». سپس فرمود: «ای علی! ای برادر محمد! قبول داری که وعده های محمد را عمل کنی، قرضش را بپردازی و میراثش را بگیری؟» علی عرض کرد: آری، پدر و مادرم به قربانت! سود و زیانش با من. علی علیه السلام فرمود: به پیغمبر نظر می کردم، دیدم انگشتر خویش از انگشت بیرون کرد و فرمود: «تا من زنده ام، این انگشتر را به دست کن!» چون در انگشتم نهادم، به آن نظر کردم و آرزو بردم که از تمام ترکة آن حضرت، همین انگشتر را داشته باشم. سپس فریاد زد: «ای بلال! آن کلاه خود، زره، پرچم، پیراهن، ذوالفقار، عمامة سحاب، جامة بُرد، کمربند و عصا را بیاور!» علی علیه السلام فرماید: من تا آن ساعت آن کمربند را ندیده بودم. قطعه و رشته ای آورد که چشم ها را خیره می کرد و معلوم شد که از کمربندهای بهشتی است. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ای علی! جبرئیل این را برایم آورد و گفت: ای محمد! این را در حلقه های زره بگذار و در جای کمربند به کمر ببند!» سپس دو جفت نعلین عربی طلبید که یکی وصله داشت و دیگری بی وصله بود و دو پیراهن خواست؛ یکی پیراهنی که با آن به معراج رفته بود و دیگر پیراهنی که با آن به جنگ احد رفته بود و سه کلاه را طلب کرد: کلاه مسافرت، کلاه روز عید فطر و قربان و روزهای جمعه و کلاهی که به سر می گذاشت و با اصحابش مجلس می کرد. سپس فرمود: «ای بلال! دو استر: شهباء و دلدل و دو شتر: عضباء و قصوی و دو اسب، جناح و حیزوم را بیاور!» جناح، اسبی بود که به درِ مسجد بسته بود و پیغمبر برای کارهای شخصی خود، مردی را می فرستاد که آن را سوار شود و بتازد. و حیزوم، اسبی بود که پیغمبر به او می فرمود: «پیش برو ای حیزوم!» و الاغی را که

ص:124

عفیر نام داشت، آورد. پیغمبر فرمود: «تا من زنده ام، این ها را دریافت کن!» امیر المؤمنین علیه السلام گوید: نخستین چارپایی که مرد، همان عفیر بود. ساعتی که پیغمبر صلی الله علیه و آله درگذشت، افسارش را پاره کرد و می تاخت تا در محلة قبا بر سر چاه بنی خطمه رسید، خود را در آن افکند و همان چاه گورش گشت.

2. سلیم بن قیس قال: شهدت وصیة امیر المؤمنین علیه السلام حین أوصی إلی ابنه الحسن علیه السلام و أشهد علی وصیته الحسین علیه السلام و محمدا و جمیع ولده و رؤساء شیعته و أهل بیته، ثم دفع إلیه الکتاب والسلاح و قال لابنه الحسن علیه السلام : یا بنی أمرنی رسول الله صلی الله علیه و آله أن أوصی إلیک و إن أدفع إلیک کتبی و سلاحی کما أوصی إلی رسول الله صلی الله علیه و آله و دفع إلی کتبه و سلاحه و أمرنی أن آمرک إذا حضرک الموت أن تدفعها إلی أخیک الحسین علیه السلام، ثم اقبل علی ابنه الحسین علیه السلام فقال و أمرک رسول الله صلی الله علیه و آله أن تدفعها إلی ابنک هذا، ثم أخذ بید علی بن الحسین علیه السلام ثم قال لعلی بن الحسین: و أمرک رسول الله صلی الله علیه و آله أن تدفعها إلی ابنک محمد بن علی و اقرأه من رسول الله صلی الله علیه و آله و منی السلام (1)؛ سلیم بن قیس گوید: زمانی که امیر المؤمنین علیه السلام به پسرش حسن علیه السلام وصیت می فرمود، حاضر بودم. علی علیه السلام، حسین و محمد (بن حنفیه) علیه السلام و سایر فرزنداش را با رؤسای شیعه و اهل بیتش گواه گرفت، سپس کتاب و سلاحِ امامت را به او تحویل داد و فرمود: «پسر عزیزم! رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا امر فرمود که به تو وصیت کنم و کتب و سلاحم را به تو سپارم، چنان که پیغمبر به من وصیت فرمود و کتب و سلاحش را به من سپرد و باز مرا امر کرد که به تو امر کنم، چون مرگت فرا رسد، آن ها را به برادرت حسین علیه السلام بسپاری». سپس به پسرش حسین علیه السلام متوجه شد و فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو امر

ص:125

فرموده که آن ها را به این پسرت بسپاری». سپس دست علی بن الحسین علیه السلام را گرفت و فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به تو امر فرموده است که آن ها را به پسرت محمد بن علی بسپاری و از جانب پیغمبر و من به او سلام برسان».

3. عمر بن أبان قال: سألت أباعبدالله علیه السلام عما یتحدث الناس أنه دفع إلی أم سلمة صحیفة مختومة فقال: إن رسول الله صلی الله علیه و آله لما قبض ورث علی علیه السلام علمه و سلاحه و ما هناک، ثم صار إلی الحسن ثم صار إلی الحسین علیه السلام، قال: قلت: ثم صار إلی علی بن الحسین، ثم صار إلی ابنه، ثم انتهی إلیک، فقال: نعم(1)؛ عمر بن ابان گوید: از امام صادق علیه السلام دربارة آنچه مردم می گویند که نامة مهرشده ای به امّ سلمه داده شد، پرسیدم. امام فرمود: «چون پیغمبر صلی الله علیه و آله درگذشت، علمش، سلاحش و آنچه از میراث انبیا داشت، به علی علیه السلام به ارث رسید و سپس به حسن و پس از او به حسین علیه السلام رسید». عرض کردم: سپس به علی بن حسین و پس از او به پسرش و سپس به شما رسید؟ فرمود: «آری».

4. أبی جعفر علیه السلام قال: لما حضر علی بن الحسین علیه السلام الوفاة، قبل ذلک أخرج سفطا أو صندوقا عنده، فقال: یا محمد احمل هذا الصندوق، قال: فحمل بین أربعة، فلما توفی جاء إخوته یدعون [ما] فی الصندوق فقالوا: أعطنا نصیبنا فی الصندوق فقال: والله ما لکم فیه شیء و لو کان لکم فیه شیء ما دفعه إلی و کان فی الصندوق سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله (2)؛ امام باقر علیه السلام فرمود: «پیش از آن که وفات علی بن الحسین علیه السلام فرا رسد، سبد یا صندوقی را که نزد او بود، بیرون آورد و فرمود: ای محمد! این صندوق را ببر». پس آن را در میان چهار تن (که چهار طرفش را گرفته بودند) بردند. چون آن

ص:126

حضرت وفات کرد، برادران امام باقر علیه السلام آمدند و ادعا کردند که از آنچه در میان صندوق بود، بهرة ما را بده! فرمود: «به خدا که از بهرة شما چیزی در آن نبود. اگر از بهرة شما چیزی در آن می بود، پدرم آن را به من نمی داد. در آن صندوق، سلاح و کتب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود».

5. سلیمان بن جعفر قال کتبت إلی أبی الحسن الرضا علیه السلام عندک سلاح رسول الله فکتب إلی بخطه الذی اعرفه هو عندی(1)؛ سلیمان بن جعفر می گوید: به امام رضا علیه السلام نامه ای نوشتم که: آیا سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد شماست؟ آن حضرت با خطی که می شناختم، نوشتند: «آن نزد من است».

فانظر أینا أولی بهذه الآیة(1)؛ عبد الملک شنید که شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد زین العابدین است. پیغام فرستاد که به او ببخشد. گفت به آن احتیاج دارم. امام امتناع ورزید. عبد الملک نامه ای تهدید آمیز نوشت که حقوقش را از بیت المال حذف خواهد کرد. در پاسخ او نوشت: «خداوند برای پرهیزگاران ضمانت کرده که نجات دهد آن ها را از جایی که دوست ندارند و روزی بخشد از محلی که گمان نمی برند. فرموده است: ((إِنَّ الله لا یُحِبُّ کلَّ خَوان کفُورٍ)). ببین کدام یک از من و تو، شایستة این آیه هستیم؟!»

2. عن أبی عبدالله علیه السلام قال: ... فقال عبدالملک: هل تعرف أمرا غیر هذا؟ قال: نعم، عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سیفه و درعه و خاتمه و عصاه و ترکته، فاکتب إلیه فیه، فان هو لم یبعث [به] فقد وجدت إلی قتله سبیلا. فکتب عبدالملک إلی العامل أن احمل إلی أبی جعفر محمد بن علی ألف ألف درهم و لیعطک ما عنده من میراث رسول الله صلی الله علیه و آله، فاتی العامل منزل أبی جعفر بالمال و أقرأه الکتاب، فقال: أجلنی أیاما. قال: نعم. فهیأ أبی متاعا مکان کل شیء، ثم حمله و دفعه إلی العامل، فبعث به إلی عبدالملک، فسر به سرورا شدیدا، فأرسل إلی زید فعرض علیه، فقال زید: والله ما بعث إلیک من متاع رسول الله صلی الله علیه و آله بقلیل و لا کثیر. فکتب عبدالملک إلی أبی: إنک أخذت مالنا و لم ترسل إلینا بما طلبنا. فکتب إلیه [أبی]: إنی قد بعثت إلیک بما قد رأیت و إنه ما طلبت و إن شئت لم یکن. فصدقه عبد الملک... (2)؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «... عبدالملک گفت: راه دیگری سراغ نداری؟ زید بن الحسن گفت: آری؛ اسلحه، شمشیر، زره، انگشتر، عصا و میراث پیامبر صلی الله علیه و آله نزد اوست (امام محمد باقر علیه السلام). بنویس آن ها را بفرستد؛ اگر نفرستاد،

ص:128

راه برای کشتن او باز می شود. عبدالملک به فرماندار خود نوشت: یک میلیون درهم به محمد بن علی بده و بگو تمام آثاری که از پیامبر مانده، در اختیارت بگذارد. فرماندار پیش پدرم آمد و نامة عبد الملک را خواند. پدرم فرمود: چند روز به من مهلت بده! پدرم سلاح و ابزاری تهیه نمود و به فرماندار تحویل داد. او نیز برای عبدالملک فرستاد. عبدالملک بسیار خوش حال شد و از پی زید فرستاد. وقتی زید آن اثاث را دید، گفت: به خدا سوگند، از آثار پیغمبر صلی الله علیه و آله چیزی نفرستاده! عبدالملک نامه ای برای پدرم نوشت که تو پول ما را گرفتی، ولی آنچه خواستیم، نفرستادی. پدرم نوشت: آنچه صلاح می دانستم، برای تو فرستادم؛ می خواهی قبول کن، مایل نیستی قبول نکن!پس عبدالملک آن حضرت را تصدیق کرد... .

و مغفر رسول الله صلی الله علیه و آله و درع رسول الله صلی الله علیه و آله و سیف رسول الله صلی الله علیه و آله (1)؛ جابر جعفی می گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمودند: «ای جابر! همانا بنی عباس پرچمی دارند و دیگران پرچم هایی». و سه بار فرمودند: «بپرهیز تا این که مردی از نسل حسین را ببینی که با او میان رکن و مقام بیعت می شود، در حالی که سلاح و کلاه خود و سپر و شمشیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با اوست».

2. یعقوب السراج قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : متی فرج شیعتکم؟ قال: فقال إذا اختلف ولد العباس و وهی سلطانهم و طمع فیهم من لم یکن یطمع فیهم و خلعت العرب أعنتها و رفع کل ذی صیصیة صیصیته و ظهر الشامی و أقبل الیمانی و تحرک الحسنی و خرج صاحب هذا الامر من المدینة إلی مکة بتراث رسول الله صلی الله علیه و آله . فقلت: ما تراث رسول الله صلی الله علیه و آله قال: سیف رسول الله و درعه و عمامته و برده و قضیبه و رایته و لامته و سرجه حتی ینزل مکة فیخرج السیف من غمده و یلبس الدرع و ینشر الرایة و البردة و العمامة و یتناول القضیب بیده و یستأذن الله فی ظهوره...(2)؛ یعقوب سراج گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: فرج شیعیان شما چه وقت است؟ فرمود: «هنگامی که میان فرزندان عباس اختلاف افتد و پایه های سلطنتشان سست شود، و طمع بندد در سلطنت آنان کسی که طمع در آن ها نداشت و عرب زنجیرهای اسارت خود را پاره کند و هر نیرومندی قدرتِ خود را آشکار سازد و آن شامی ظهور کند و یمانی بیاید و حسنی جنبش کند و صاحب الامر آنچه را از رسول خدا صلی الله علیه و آله به او ارث رسیده، بردارد و از مدینه به مکه رود». عرض کردم: آنچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله به او ارث رسیده، چیست؟ فرمود: «شمشیر، زره، عمامه، بُرد، چوب دستی، پرچم، سلاح و

ص:130

زین مخصوص رسول خداست. آن ها را بردارد تا به مکه درآید؛ پس شمشیر را از غلاف بیرون کشد، زره را بپوشد، پرچم را برافرازد، بُرد و عمامه را در بر کند، چوب دستی مخصوص را به دست گیرد و از خداوند برای ظهور خویش اذن طلبد...».

3. قال أبو عبدالله علیه السلام : لایخرج القائم علیه السلام حتی یکون تکملة الحلقة... ثم قال: یا ابامحمد، إنه یخرج موتورا غضبان أسفا لغضب الله علی هذا الخلق، یکون علیه قمیص رسول الله صلی الله علیه و آله الذی کان علیه یوم أحد و عمامته السحاب و درعه درع رسول الله صلی الله علیه و آله السابغة و سیفه سیف رسول الله صلی الله علیه و آله ذوالفقار...(1)؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «قائم خروج نخواهد کرد، مگر حلقة سپاه به کمال و تمام رسد... ای ابامحمد! او در حالی که خونِ مطالبه نشده دارد و خشمگین و متأسف است، به جهت خشم خداوند بر این مردم، خروج خواهد کرد. پیراهن رسول خدا صلی الله علیه و آله که در روز احد به تن داشت، بر تن اوست و نیز عمامة سحاب او و زره بلند رسول خدا صلی الله علیه و آله و شمشیر او [شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله ] ذوالفقار...».

4. و کان یقول علیه و علی آبائه السلام : علمنا غابر و مزبور و نکت فی القلوب و نقر فی الاسماع؟ و إن عندنا الجفر الأحمر و الجفر الأبیض و مصحف فاطمة علیها السلام و إن عندنا الجامعة فیها جمیع ما یحتاج الناس إلیه. فسئل عن تفسیر هذا الکلام فقال: ... و أما الجفر الأحمر فوعاء فیه سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و لن یظهر حتی یقوم قائمنا أهل البیت...(2)؛ و امام صادق علیه السلام می فرمود: «علم ما «غابر» (دربارة آینده) است یا «مزبور» (نوشته شده) و یا به صورت افتادن در دل ها و تأثیر کردن در گوش هاست و همانا نزد ماست جفر احمر (سرخ)، جفر ابیض (سفید) و مصحف فاطمة علیها السلام و همانا

ص:131

در پیش ماست جامعه که در آن است آنچه مردم بدان محتاجند». شرح و توضیح این سخنان را از آن حضرت پرسیدند؟ فرمود: «... جفر سرخ، آن ظرفی است که در آن اسلحة رسول خداست و بیرون نخواهد آمد تا قائم ما اهل بیت به پا خیزد...».

در مجموعه روایات مربوط به سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، دو دسته روایت وجود دارد؛ مفاد یک دسته این است که زرة آن حضرت، اندازة قامت امامان معصوم علیه السلام است و اساساً یکی از نشانه های امام این است که زرة آن حضرت، متناسب با قامت ایشان باشد و اگر زره به اندازة کسی نبود، این نشانة آن است که او امام نیست:

1. عن أبی جعفر علیه السلام قال: للامام عشر علامات: ... و إذا لبس درع رسول الله صلی الله علیه و آله کانت علیه وفقا و إذا لبسها غیره من الناس طویلهم و قصیرهم زادت علیه شبرا...(1)؛ امام باقر علیه السلام فرمود: «امام دَه علامت دارد: ... چون زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله را پوشد، به قامتش رسا باشد و چون دیگری آن را بپوشد، کوتاه قد باشد یا دراز قامت، یک وجب بلندتر آید...».

2. عن أبی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام قال: للامام علامات... و یستوی علیه درع رسول الله صلی الله علیه و آله ...(2)؛ امام رضا علیه السلام فرمود: «امام نشانه هایی دارد... و زرة پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به اندازة قامتش باشد...».

 3. عبدالرحمن بن الحجاج قال: ... دخلت علی جعفر بن محمد علیه السلام فی منزله فإذا هو فی بیت کذا فی داره فی مسجد له و هو یدعو و علی یمنیه موسی بن جعفر علیه السلام یؤمن علی دعائه، فقلت له، جعلنی الله فداک قد عرفت انقطاعی إلیک و خدمتی لک، فمن ولی الناس بعدک؟ فقال: إن موسی قد لبس الدرع و ساوی علیه، فقلت له: لا

ص:132

أحتاج بعد هذا إلی شیء(1)؛ ابن حجاج گوید: ... به منزل جعفر بن محمد علیه السلام رفتم. او در فلان اتاق خانه، در محل نمازش بود و دعا می کرد و موسی بن جعفر علیه السلام طرف راستش بود و آمین می گفت. به حضرت عرض کردم: خدا مرا قربانت کند! می دانید که تنها به شما گرویده ام و در خدمت شما بوده ام. بفرمایید صاحب اختیارِ مردم بعد از شما کیست؟ فرمود: «موسی آن زره را پوشید و به قامتش راست آمد». به حضرت عرض کردم: بعد از این، دیگر به چیزی احتیاج ندارم.

و دسته ای دیگر از روایات بر این مطلب دلالت دارند که زرة پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله تنها بر قامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تناسب دارد و متناسب قامت سایر امامان معصوم علیهم السلام نیست:

1. أبی عبدالله علیه السلام قال: کان نعل سیف رسول الله صلی الله علیه و آله و قائمته فضة و کان بین ذلک حلق من فضة لبست درع رسول الله صلی الله علیه و آله فکنت أسحبها و فیها ثلاث حلقات فضة من بین یدیها و ثنتان من خلفها(2)؛ امام صادق صلی الله علیه و آله فرمود: «سرِ غلاف شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله و دسته اش نقره بود و میان آن ها هم حلقه های نقره بود. من زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله را پوشیدم و آن را با خود کشیدم؛ سه حلقه نقره جلوی آن بود و دو حلقه نقره در پشتش».

2. أبی عبدالله علیه السلام قال: لبس أبی درع رسول الله صلی الله علیه و آله ذات الفضول فخطت و لبستها أنا ففضلت(3)؛ امام صادق علیه السلام فرماید: پدرم زرة ذات الفضول پیغمبر صلی الله علیه و آله را در بر کرد؛ به زمین کشیده شد. من آن را پوشیدم، از قامتم بلندتر بود».

ص:133

3. کنت عند أبی عبدالله علیه السلام ... و مثل السلاح فینا کمثل التابوت فی بنی إسرائیل، فی أی أهل بیت وجد التابوت علی أبوابهم أوتوا النبوة و من صار إلیه السلاح منا أوتی الإمامة و لقد لبس أبی درع رسول الله(ص) فخطت علی الأرض خطیطا و لبستها أنا فکانت و کانت و قائمنا من إذا لبسها ملاها إن شاء الله(1)؛ نزد امام صادق علیه السلام بودم؛ فرمودند:«... و داستان سلاح در خاندان ما، همان داستان تابوت است در بنی اسرائیل؛ بر درِ هر خاندانی که تابوت پیدا می شد، نشانة اعطای نبوت بود و سلاح به هر کس از ما خانوادة برسد، امامت به او داده می شود. همانا پدرم زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله را پوشید و دامنش اندکی به زمین می کشید و من آن را پوشیدم؛ هم چنان بود [گاهی به زمین می کشید و گاهی نمی کشید و اختلاف محسوسی نداشت] و قائم ما کسی است که چون آن را بپوشد، به اندازة قامتش باشد؛ ان شاء الله».

4. أبی بصیر عن أبی عبدالله علیه السلام قال: قلت له: جعلت فداک انی أرید ان المس صدرک. فقال: افعل. فمسست صدره و مناکبه فقال: ولم یا ابامحمد؟ فقلت: جعلت فداک انی سمعت أباک و هو یقول إن القائم واسع الصدر، مسترسل المنکبین، عریض ما بینهما. فقال: یا محمد ان أبی لبس درع رسول الله صلی الله علیه و آله و کانت تستخب علی الأرض و أنا لبستها فکانت و کانت و إنها تکون من القائم کما کانت من رسول الله صلی الله علیه و آله مشمرة کأنه ترفع نطاقها بحلقتین و لیس صاحب هذا الأمر من جاز أربعین(2)؛ ابوبصیر می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: قربانت گردم! می خواهم دستی روی سینة شما بکشم. فرمود: «مانعی ندارد». من به سینه و دوش های مبارک حضرت دست کشیدم. حضرت فرمود: «ای ابوبصیر! چرا چنین می کنی؟»

ص:134

عرض کردم: قربانت گردم! از پدرت شنیدم که می فرمود: «قائم ما سینه ای گشاده و دوش هایی باز و عریض دارد». حضرت فرمود: «ای ابوبصیر! پدرم زرة پیغمبر صلی الله علیه و آله را پوشید، برایش بلند بود، به طوری که روی زمین کشیده می شد؛ من هم وقتی آن زره را پوشیدم، به زمین می رسید، ولی چون قائم بپوشد، مثل این است که پیغمبر صلی الله علیه و آله پوشیده است و دامن آن به زمین کشیده نمی شود؛ گویی اطراف آن را گره زده اند. کسی که عمرش از چهل سال تجاوز کرده است، صاحب الامر نیست».

راه حل تعارض بدویِ این دو دسته روایت این است که بگوییم: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله دو زره داشتند و یکی از آن دو، به اندازة قامت همة امامان معصوم علیهم السلام بوده است و دیگری فقط به اندازة قامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. علامه مجلسی در این باره چنین می نویسد:

از روایات چنین فهمیده می شود که نزد ائمه علیه السلام دو زره وجود داشته یکی که نشانه امام است به قامت همه امامان علیه السلام بوده است و آن دیگری که نشانه قائم علیه السلام است تنها به اندازه قامت آن حضرت است(1).

البته عدم تناسب زرة پیامبر صلی الله علیه و آله بر قامت غیر امامان معصوم علیه السلام، با این که انسان های بسیاری، قامتی شبیه قامت امامان معصوم علیه السلام داشته اند و نیز تناسب هر دو زره بر قامت امام مهدی علیه السلام بدون تناسب یکی از آن دو بر قامت سایر معصومان، نمی تواند خالی از خرق عادت و اعجاز باشد.

موهم این معنا باشد که سلاح همان علم است، چنان که برخی فرقه های انحرافی، چنین احتمالی را مطرح کرده اند؛ یعنی از آن جا که سرکردة این فرقه، مدعی امامت و برخورداری از نشانه های امامت است و از سوی دیگر، نمی تواند مدعی همراه داشتن سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله باشد، مدعی شده است که سلاح همان علم است و از آن جا که به گمان خود دارای علم الهی است، پس سلاح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را هم در اختیار دارد؛ بر این اساس، این پرسش در این جا قابل طرح است که: ماهیت سلاح پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چیست؟ آیا مقصود از این واژه، همان معنای ظاهری آن، یعنی ابزار جنگ است یا این که مقصود، علم است؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت، ما به حسب قواعد باید از این واژه، همان معنای متفاهم عرفی را فهم کنیم و حمل این لفظ بر معنای دیگر، دلیل می خواهد که در این جا نه تنها چنین دلیلی وجود ندارد، بلکه قرائن متعددی بر این دلالت دارد که مقصود از این واژه، همان معنای عرفی است؛ برای نمونه می توان به این دسته روایات اشاره کرد:

الف) در برخی از این روایات، علاوه بر این که همراه داشتن سلاح، نشانه ای برای امام ذکر شده، از علم هم یاد شده است. روشن است که اگر سلاح همان علم باشد، لازمة آن این است که در این روایات، یک معیار به صورت تکراری بیان شده باشد:

1. أبی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام قال: للامام علامات یکون أعلم الناس... و یستوی علیه درع رسول الله صلی الله علیه و آله ... و یکون عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و سیفه ذوالفقار...(1)؛ امام رضا علیه السلام فرمود: امام را نشانه هایی است: دانشمندترین مردم است... زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله به اندازة قامت اوست... و اسلحة رسول خدا و شمشیر ذوالفقارش نزد اوست... .

ص:136

2. عمر بن أبان قال: سألت أباعبدالله علیه السلام عما یتحدث الناس أنه دفع إلی أم سلمة _ رضی الله عنها _ صحیفة مختومة. فقال: إن رسول الله صلی الله علیه و آله لما قبض ورث علی علیه السلام علمه و سلاحه و ما هناک، ثم صار إلی الحسن، ثم صار إلی الحسین علیه السلام . قال: فقلت: ثم صار إلی علی بن الحسین، ثم إلی ابنه، ثم انتهی إلیک؟ قال: نعم(1)؛ و عمر بن ابان گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم از آنچه مردم گویند که: به امّ سلمه طوماری مُهر کرده سپرده شد؟ حضرت فرمود: «چون رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رفت، علم و سلاحِ او و آنچه را در آن جا بود، علی علیه السلام از او به ارث برد. آن ها به حسن علیه السلام و سپس به حسین علیه السلام رسید». گوید: من به او عرض کردم: سپس به علی بن الحسین علیه السلام رسید؛ آن گاه به فرزندش و سپس به شما رسیده؟ فرمود: «آری».

3. الحارث بن المغیرة النصری، قال: قلت لأبی عبدالله علیه السلام : بأی شیء یعرف الإمام؟ قال: بالسکینة و الوقار. قلت: و بأی شیء؟ قال: و تعرفه بالحلال و الحرام و بحاجة الناس إلیه و لا یحتاج إلی أحد و یکون عنده سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله ...(2)؛ حارث بن مغیره نصری گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: امام به چه چیز شناخته می شود؟ فرمود: «به سکینه و وقار». عرض کردم: دیگر به چه چیز؟ فرمود: «او را با حلال و حرام می توانی بشناسی و به این که همة مردم به او نیازمند باشند و او از همه بی نیاز و اسلحة رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد او باشد...».

مقصود از «تعرفه بالحلال و الحرام» همان دانش امام به حرام و حلال الهی است؛ از این رو، این فقره از روایت در صدد بیان این مطلب است که دانش یکی از نشانه های امام است و در نتیجه، سلاح معیار دیگری خواهد

ص:137

بود.

ب) در برخی روایات، توصیفاتی برای سلاح بیان شده که متناسب با سلاح به معنای عرفیِ آن است و اگر به معنای علم باشد، بیان چنن توصیفاتی برای آن بی معناست؛ برای نمونه، گاهی ویژگی های مکانی سلاح توصیف شده است؛ مانند قرار گرفتن در دیوار یا قرار داشتن در صندوق و یا پوست:

1. أبی جعفر علیه السلام قال: لما حضر علی بن الحسین علیه السلام الوفاة، قبل ذلک أخرج سفطا أو صندوقا عنده، فقال: یا محمد احمل هذا الصندوق، قال: فحمل بین أربعة، فلما توفی جاء إخوته یدعون [ما] فی الصندوق فقالوا: أعطنا نصیبنا فی الصندوق فقال: والله ما لکم فیه شیء و لو کان لکم فیه شیء ما دفعه إلی و کان فی الصندوق سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله (1)؛ امام باقر علیه السلام فرمود: «پیش از آن که وفات علی بن الحسین علیه السلام فرا رسد، سبد یا صندوقی را که نزد او بود، بیرون آورد و فرمود: ای محمد! این صندوق را ببر». پس آن را در میان چهار تن (که چهار طرفش را گرفته بودند) بردند. چون آن حضرت وفات کرد، برادران امام باقر علیه السلام آمدند و ادعا کردند از آنچه در میان صندوق بود، بهرة ما را بده. فرمود: «به خدا که از بهرة شما چیزی در آن نبود. اگر از بهرة شما چیزی در آن بود، پدرم آن را به من نمی داد. در آن صندوق، سلاح و کتب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود».

2. عنبسة بن مصعب قال: کنا عند أبی عبدالله علیه السلام ... قلت: أصلحک الله و ما الجفر؟ قال: و هو والله مسک ماعز و مسک ضأن ینطق أحدهما بصاحبه فیه سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و الکتب و مصحف فاطمة اما والله ما أزعم انه قرآن(2)؛ عنبسة بن مصعب گفت: خدمت امام

ص:138

صادق علیه السلام ... عرض کردم: خدا یارت باشد! جفر چیست؟ فرمود: «به خدا قسم، پوست بز و میش است که با صاحب خود سخن می گویند .در آن سلاح پیامبر و مصحف فاطمه علیها السلام و کتاب هاست؛ به خدا قسم در آن قرآن وجود ندارد».

3. محمد بن عبد الملک قال کنا عند أبی عبدالله علیه السلام نحوا من ستین رجلا و هو وسطنا فجاء عبد الخالق بن عبد ربه فقال له کنت مع إبراهیم بن محمد جالسا فذکروا انک تقول ان عندنا کتاب علی علیه السلام فقال لا والله ما ترک علی کتابا و إن کان ترک علی کتابا ما هو الا اهابین و لوددت انه عند غلامی هذا فما أبالی علیه قال فجلس أبوعبدالله علیه السلام ثم اقبل علینا فقال ما هو والله کما یقولون انهما جفران مکتوب فیهما لا والله انهما لإهابان علیهما أصوافهما و اشعارهما مد حوسین کتبنا فی أحدهما و فی الاخر سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و عندنا والله صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق الله من حلال و حرام الا و هو فیها حتی أن فیها أرش الخدش و قام بظفره علی ذراعه فخط به و عندنا مصحف اما والله ما هو بالقرآن(1)؛ محمد بن عبدالملک گفت: در حدود شصت نفر در خدمت امام صادق علیه السلام بودیم. ایشان وسط ما قرار داشت. در این موقع، عبد الخالق پسر عبد ربه آمد. او به امام صادق علیه السلام عرض کرد: من نزد ابراهیم بن محمد بودم. صحبت از این شد که شما مدعی هستی: نزد ما کتاب علی است. او گفت: نه؛ به خدا سوگند، علی علیه السلام کتابی باقی نگذاشته. اگر کتابی هم باشد، فقط دو پوستِ تخت است؛ آن قدر بی ارزش که به درد من نمی خورد، به طوری که من علاقه دارم آن را به این غلامم واگذارم. امام صادق علیه السلام پس از شنیدن این سخن نشست و فرمود: «نه به خدا، آن طور که آن ها می گویند، نیست.

ص:139

دو جفر است که در آن ها نوشته است. نه به خدا قسم، دو پوست است که موی و پشمِ آن هنوز هست؛ در یکی کتاب هایی است و در دیگری سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله . به خدا قسم، نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع. هیچ حلال و حرامی را خدا نیافریده، مگر این که در آن هست؛ حتی جریمة خدشه (با ناخن روی دست خود کشید) و نزد ما مصحف فاطمه است؛ نه، به خدا آن قرآن نیست».

4. أبی إبراهیم علیه السلام قال: السلاح موضوع عندنا، مدفوع عنه، لو وضع عند شر خلق الله کان خیرهم، لقد حدثنی أبی أنه حیث بنی بالثقفیة _ و کان قد شق له فی الجدار _ فنجد البیت، فلما کانت صبیحة عرسه رمی ببصره فرأی حذوه خمسة عشر مسمارا ففزع لذلک و قال لها: تحولی فإنی أرید أن أدعو موالی فی حاجة فکشطه فما منها مسمار إلا وجده مصرفا طرفه عن السیف و ما وصل إلیه منها شیء(1)؛ موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: «اسلحه نزد ما نهاده شده و از آسیب محفوظ است. اگر نزد بدترین مخلوق خدا گذارند، بهترینِ ایشان شود. پدرم به من خبر داد که چون با زوجة ثقفیه خویش عروسی کرد، اتاقی را که اسلحه را در شکاف دیوار آن پنهان کرده بود، برای عروسی زینت کرده بودند. بامداد شب زفاف، چشمش به دیوار افتاد. در محل شکاف، جای پانزده میخ دید و نگران شد. به عروس گفت: از اتاق بیرون رو که می خواهم غلامان را برای کاری بخوانم! پس شکاف را بررسی کرد و دید سر میخ ها از طرف شمشیر برگشته و به آن برخورد نکرده است».

و گاهی ظاهر آن توصیف شده است؛ مانند این که دستة آن چطور است و یا از چه جنسی است:

ص:140

1. سعید السمان قال: کنت عند أبی عبدالله علیه السلام إذ دخل علیه رجلان من الزیدیة... فقال لی: أتعرف هذین؟ قلت: نعم هما من أهل سوقنا و هما من الزیدیة و هما یزعمان أن سیف رسول الله صلی الله علیه و آله عند عبدالله بن الحسن، فقال: کذبا لعنهما الله والله ما رآه عبدالله بن الحسن بعینیه و لا بواحدة من عینیه و لا رآه أبوه، اللهم إلا أن یکون رآه عند علی بن الحسین، فإن کانا صادقین فما علامة فی مقبضة؟ و ما أثر فی موضع مضربه. و إن عندی لسیف رسول الله صلی الله علیه و آله و إن عندی لرایة رسول الله صلی الله علیه و آله و درعه و لامته و مغفره فإن کانا صادقین فما علامة فی درع رسول الله صلی الله علیه و آله ...(1)؛ سعید سمان گوید: نزد امام صادق علیه السلام بودم که دو مرد زیدی مذهب بر آن حضرت وارد شدند... حضرت به من فرمود: «این دو نفر را می شناسی؟» عرض کردم: آری، این ها اهل بازار ما و از طایفة زیدیه هستند و عقیده دارند که شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد عبد الله بن حسن است، فرمود: «خداوند لعنتشان کند! دروغ می گویند. به خدا که عبد الله بن حسن آن را ندیده؛ نه با یک چشم و نه با دو چشمش و پدرش هم آن را ندیده، جز این که ممکن است آن را نزد علی بن حسین دیده باشد. اگر راست می گویند، چه علامتی در دستة آن است و چه نشانه و اثری در لبة تیغ آن است؟ همانا شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. همانا پرچم، جوشن، زره و خود پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. اگر راست می گویند، در زرة پیغمبر صلی الله علیه و آله چه علامتی است؟..».

2. أحمد بن عبدالله عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال سألته عن ذی الفقار سیف رسول الله صلی الله علیه و آله من أین هو قال هبط به جبرئیل من السماء و کانت حلقته من فضة و هو عندی(2)؛ احمد بن عبدالله گوید از امام رضا علیه السلام پرسیدم: ذوالفقار، شمشیر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از

ص:141

کجاست؟ فرمودند: «جبرئیل آن را از آسمان فرو آورد و حلقه اش از نقره بود و اکنون نزد من است».

و گاهی توضیح داده شده که سلاح نزد فلان امام بوده و با چشم دیده شده است. روشن است، چنین توصیفی متناسب با تفسیر سلاح به علم نیست:

سلیمان بن هارون قال قلت لأبی عبدالله علیه السلام ان العجلیة یزعمون أن عبدالله بن الحسن یدعی ان سیف رسول الله صلی الله علیه و آله عنده قال والله لقد کذب فوالله ما هو عنده و ما رآه بواحدة من عینیه قط و لا رآه عند أبوه الا أن یکون رآه عنده علی بن الحسین...(1)؛ سلیمان بن هارون گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: عجلی ها معتقدند، عبد الله بن حسن مدعی است شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله نزد اوست. فرمود: «به خدا قسم، دروغ می گوید. نزد او نیست؛ هرگز با یک چشم خود هم آن را ندیده و نه پدرش، مگر این که نزد علی بن الحسین علیه السلام دیده باشد...».

آنچه گذشت، توصیفاتی بود که برای سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله برشمرده شده بود و اخذ به آن، مقتضی این است که سلاح را طبق متفاهم عرفی، به معنای ابزار جنگی معهود بگیریم.

صرف نظر از آنچه گذشت، حتی با دقت در همان روایاتی که بر ملازمت علم با سلاح دلالت داشتند و منشأ بروز احتمال اتحاد سلاح و علم شده بودند نیز می توان دریافت که خود این روایات، دلیل دیگری بر تفاوت سلاح با علم هستند، چراکه محتوای روایات یادشده این بود که هر کجا سلاح باشد، علم نیز همان جاست، هم چنان که هر کجا تابوت وجود داشت، نبوت نیز آن جا بود. هم از تشبیه به کار رفته می توان این مطلب را دریافت، چراکه مسلماً تابوت، صندوقی بود که با نبوت تفاوت داشت و هم از این تعبیر که

ص:142

هر کجا سلاح باشد، علم هم هست می توان دوگانگی را دریافت، چراکه همراهی و ملازمت در فرض دوگانگی معنا دارد و نمی توان چیزی را همراه و ملازم خود دانست. آنچه گذشت، به روشنی بر بطلان این ادعا که سلاح همان دانش است، دلالت دارد.

اشاره کرد:                  

1. صفوان: و ذکرنا سیف رسول الله فقال أبی الحسن الرضا علیه السلام : أتانی إسحاق بن جعفر فعظم علی و سألنی له بالحق و الحرمة: السیف الذی أخذه هو سیف رسول الله صلی الله علیه و آله ؟ قال: فقلت: لا. کیف یکون هذا و قد قال أبوجعفر علیه السلام : مثل السلاح فینا مثل التابوت فی بنی إسرائیل حیث ما دار دار الامر(1)؛ امام رضا علیه السلام فرمود: اسحاق بن جعفر نزد من آمد و مرا قسمِ شدید داد به حقّ و حرمتِ فلان که آیا شمشیری که او (مأمون) گرفت، شمشیرِ پیامبر صلی الله علیه و آله است؟ گفتم: چطور می تواند شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله باشد، با این که امام باقر علیه السلام فرموده است: سلاح در میان ما خانواده، مانند تابوت بنی اسرائیل است؛ هر کجا تابوت بود، فرمانروایی آن جاست؟!»

در این روایت، پرسشِ راوی این است که: آیا آن شمشیری که مأمون از شما گرفت، همان شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله است؟ و امام به استناد این که مَثَل سلاح، مَثَل تابوت است، راوی را متوجه این مطلب می فرمایند که آنچه مأمون گرفته، نمی تواند شمشیر پیامبر صلی الله علیه و آله باشد. این که پرسش از شمشیر بوده و امام به «سلاح» تعبیر می فرمایند، نشان می دهد شمشیر هم مصداق سلاح است. روایت بعد نیز همین گونه است:

2. أبی إبراهیم علیه السلام قال: السلاح موضوع عندنا، مدفوع عنه، لو وضع عند شر خلق الله کان خیرهم، لقد حدثنی أبی أنه حیث بنی بالثقفیة _ و کان قد شق له فی الجدار _ فنجد البیت، فلما کانت صبیحة عرسه رمی ببصره فرأی حذوه خمسة عشر مسمارا ففزع لذلک و قال لها: تحولی فإنی أرید أن أدعو موالی فی حاجة فکشطه فما منها مسمار إلا وجده مصرفا طرفه عن السیف و ما

ص:144

وصل إلیه منها شیء(1)؛ موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: اسلحه نزد ما نهاده شده و از آسیب محفوظ است. اگر آن را نزد بدترین مخلوق خدا گذارند، بهترینِ ایشان شود. پدرم به من خبر داد که چون با زوجة ثقفیه خویش عروسی کرد، اتاقی را که اسلحه را در شکاف دیوار آن پنهان کرده بود، برای عروسی زینت کرده بودند. بامداد شب زفاف، چشمش به دیوار افتاد. در محل شکاف، جای پانزده میخ دید و نگران شد. به عروس گفت: از اتاق بیرون رو که می خواهم غلامان را برای کاری بخوانم! پس شکاف را بررسی کرد و دید سر میخ ها از طرف شمشیر برگشته و به آن برخورد نکرده است.

و یا در روایتی که می آید، امام ابتدا به شمشیر، سپر، زره و کلاه خود پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره کرده و می فرمایند: «همة این ها نزد من است». و در انتها وجود سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله نزد کسی را نشانة امامت معرفی می کنند. این تعبیر نشان می دهد همة این ها از مصادیق سلاح به شمار می آیند:

3. أبی عبدالله علیه السلام : ... و إن عندی لسیف رسول الله صلی الله علیه و آله و إن عندی لرایة رسول الله صلی الله علیه و آله و درعه و لامته و مغفره، فإن کانا صادقین فما علامة فی درع رسول الله صلی الله علیه و آله ؟ و إن عندی لرایة رسول الله صلی الله علیه و آله المغلبة... و مثل السلاح فینا کمثل التابوت فی بنی إسرائیل، فی أی أهل بیت وجد التابوت علی أبوابهم أوتوا النبوة و من صار إلیه السلاح منا أوتی الإمامة و لقد لبس أبی درع رسول الله صلی الله علیه و آله فخطت علی الأرض خطیطا و لبستها أنا فکانت و کانت و قائمنا من إذا لبسها ملاها إن شاء الله...(2)؛ امام صادق صلی الله علیه و آله فرمود: «همانا شمشیر پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. همانا پرچم، جوشن، زره و خود پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است. اگر

ص:145

راست می گویند، در زرة پیغمبر صلی الله علیه و آله چه علامتی است؟ همانا پرچم ظفربخشِ پیغمبر صلی الله علیه و آله نزد من است... و داستان سلاح در خاندان ما، همان داستان تابوت در بنی اسرائیل است؛ بر درِ هر خاندانی که تابوت پیدا می شد، نشانة اعطای نبوت بود و سلاح به هر کس از ما خانواده رسد، امامت به او داده می شود. همانا پدرم زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله را پوشید و دامنش اندکی به زمین می کشید و من آن را پوشیدم، هم چنان بود و قائم ما کسی است که چون آن را بپوشد، به اندازة قامتش باشد؛ ان شاء الله».

و لو طلبوا الحق بالحق لکان خیرا لهم(1)؛ حسین بن ابی العلا گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام می فرمود: «همانا جفر سفید نزد من است». عرض کردم: در آن چیست؟ فرمود: «زبور داود، تورات موسی، انجیل عیسی، صحف ابراهیم، حلال و حرام و مصحف فاطمه علیها السلام _ و معتقد نیستم که در مصحف چیزی از قرآن باشد _، در آن است. آنچه مردم به ما احتیاج دارند _ و ما به کسی احتیاج نداریم _ و حتی مجازات یک تازیانه، نصف تازیانه و یک چهارم تازیانه و جریمة خراش در آن هست و جفر سرخ هم نزد من است». عرض کردم: در جفر سرخ چیست؟ فرمود: «اسلحه است و آن تنها برای خون خواهی گشوده می شود و صاحب شمشیر (امام قائم علیه السلام) آن را برای کشتن باز می کند».

2. قال أبوعبدالله علیه السلام : إن فی الجفر الذی یذکرونه لما یسوؤهم، لأنهم لا یقولون الحق و الحق فیه، فلیخرجوا قضایا علی و فرائضه إن کانوا صادقین و سلوهم عن الخالات و العمات و لیخرجوا مصحف فاطمة علیها السلام، فإن فیه وصیة فاطمة علیها السلام و معه سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله : إن الله عز و جل یقول: ((فأتوا بکتاب من قبل هذا أو أثارة من علم إن کنتم صادقین))(2)؛ امام صادق علیه السلام فرمود:«همانا در جفری که (پیشوایان زیدیه) یاد می کنند، چیزهایی است که ایشان را ناپسند آید، زیرا آن ها به حق قائل نیستند، در صورتی که حق در آن جفر است و باز اگر راست می گویند، قضاوت های علی علیه السلام و احکام میراثی را که فرموده است (و در جفر نوشته است) بیرون آورند، دربارة میراث خاله ها و عمه ها از ایشان بپرسید، مصحف فاطمه علیها السلام را که وصیتش در آن و سلاح پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز همراه آن است، بیرون آورند. خداوند می فرماید: "اگر راست می گویید، کتابی پیش از

ص:147

این قرآن یا اثری از علم برای من بیاورید"».

3. و کان یقول علیه و علی آبائه السلام : علمنا غابر و مزبور و نکت فی القلوب و نقر فی الاسماع؟ و إن عندنا الجفر الأحمر و الجفر الأبیض و مصحف فاطمة علیها السلام و إن عندنا الجامعة فیها جمیع ما یحتاج الناس إلیه. فسئل عن تفسیر هذا الکلام فقال: ... و أما الجفر الأحمر فوعاء فیه سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و لن یظهر حتی یقوم قائمنا أهل البیت و أما الجفر الأبیض فوعاء فمه توراة موسی و إنجیل عیسی و زبور داود و کتب الله الأولی...(1)؛ و امام صادق علیه السلام می فرمود: «علم ما "غابر" (دربارة آینده) است یا "مزبور" (نوشته شده) و یا به صورت افتادن در دل ها و تأثیر کردن در گوش هاست. همانا نزد ماست جفر احمر (سرخ)، جفر ابیض (سفید) و مصحف فاطمة(س). همانا نزد ماست جامعه، که در آن است آنچه مردم بدان محتاجند». پس شرح و توضیح این سخنان را از آن حضرت پرسیدند. فرمود: «... و اما جفر سرخ، آن ظرفی است که در آن اسلحة رسول خداست و بیرون نخواهد آمد تا قائم ما خانواده به پا خیزد. و جفر سفید، آن ظرفی است که در آن تورات موسی، انجیل عیسی، زبور داود و کتاب های پیشین است».

و از پاره ای دیگر از روایات چنین استفاده می شود که جنس این دو جفر، از پوست بز و گوسفند است:

1. عنبسة بن مصعب قال کنا عند أبی عبدالله علیه السلام فاثنی علیه بعض القوم حتی کان من قوله و أخری الله عدو له من الجن و الآنس فقال أبو عبدالله لقد کنا و عدونا کثیر و لقد أمسینا و ما أحد اعدی لنا من ذوی قراباتنا و من ینتحل حبنا انهم لیکذبون علینا فی

ص:148

الجفر قال قلت أصلحک الله و ما الجفر قال و هو والله مسک ماعز و مسک ضأن ینطق أحدهما بصاحبه فیه سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و الکتب و مصحف فاطمة اما والله ما أزعم انه قرآن(1)؛ عنبسة بن مصعب گفت: خدمت امام صادق علیه السلام بودیم. یکی از حاضران، آن جناب را ستود. از جمله حرف هایش این بود که خدا دشمنانت از جنّ و انس را خوار کند! امام صادق علیه السلام فرمود: «همانا دشمنان ما زیادند. هم اکنون احدی دشمن تر با ما، از خویشاوندانمان نیست و کسانی که مدعی محبت مایند، ما را دربارة جفر تکذیب می کنند». عرض کردم: خدا یارت باشد! جفر چیست؟ فرمود: «به خدا قسم، پوستِ بز و میش است. در آن، سلاحِ پیامبر صلی الله علیه و آله و کتاب هاست و مصحف فاطمه علیها السلام که به خدا قسم، در آن قرآن وجود ندارد».

2. محمد بن عبد الملک قال کنا عند أبی عبدالله علیه السلام نحوا من ستین رجلا و هو وسطنا فجاء عبدالخالق بن عبدربه فقال له کنت مع إبراهیم بن محمد جالسا فذکروا انک تقول ان عندنا کتاب علی علیه السلام فقال لا والله ما ترک علی کتابا و إن کان ترک علی کتابا ما هو الا اهابین و لوددت انه عند غلامی هذا فما أبالی علیه قال فجلس أبوعبدالله علیه السلام ثم اقبل علینا فقال ما هو والله کما یقولون انهما جفران مکتوب فیهما لا والله انهما لإهابان علیهما أصوافهما و اشعارهما مد حوسین کتبنا فی أحدهما و فی الآخر سلاح رسول الله صلی الله علیه و آله و عندنا والله صحیفة طولها سبعون ذراعا ما خلق الله من حلال و حرام الا و هو فیها حتی أن فیها أرش الخدش و قام بظفره علی ذراعه فخط به و عندنا مصحف اما والله ما هو بالقرآن(2)؛ محمد بن عبد الملک گفت: حدود شصت نفر در خدمت امام صادق علیه السلام بودیم.

ص:149

ایشان وسط ما قرار داشتند. در این موقع، عبد الخالق پسر عبد ربه آمد. او به امام صادق علیه السلام عرض کرد: من نزد ابراهیم بن محمد بودم. صحبت از این شد که شما مدعی هستی: نزد ما، کتاب علی علیه السلام است. او گفت: نه به خدا، علی علیه السلام کتابی باقی نگذاشته. اگر کتابی هم باشد، فقط دو پوستِ تخت است؛ آن قدر بی ارزش که به درد من نمی خورد، به طوری که علاقه دارم آن را به این غلامم واگذارم. امام صادق علیه السلام پس از شنیدن این سخن نشست و فرمود: «نه به خدا، آن طور که آن ها می گویند، نیست. دو جفر است که در آن نوشته است. نه به خدا قسم، دو پوست است که موی و پشم آن هنوز هست؛ در یکی کتاب هایی است و در دیگری، سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله . به خدا قسم، نزد ما صحیفه ای است به طول هفتاد ذراع؛ هیچ حلال و حرامی را خدا نیافریده، مگر این که در آن هست، حتی جریمة خدشه (با ناخن روی دست خود کشید)، و نزد ما مصحف فاطمه علیها السلام است؛ نه به خدا، آن قرآن نیست.

منحصر به فرد نباشد، اساساً نمی تواند دلیل بر چیزی باشد؛ بنابراین، وقتی سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نشانة امامت معرفی شده است، باید ویژگی هایی در آن باشد که آن را از نظایرش متمایز کند. در این باره که آن ویژگی ها کدام است، در روایات به تفصیل سخن گفته نشده، اما گاه اشاراتی به این مسئله شده است که نشان می دهد، سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله سلاحی عادی نیست؛ برای نمونه می توان به این روایات اشاره کرد:

1. داود بن کثیر الرقی، قال: کنت یوما عند أبی جعفر علیه السلام و کان عبدالله بن علی بن عبدالله بن الحسن یدعی أنه إمام، إذ أتی وفد من خراسان اثنان و سبعون رجلا معهم المال و التحف، فقال بعضهم: من [أین] لنا أن نفهم منهم الامر فیمن هو، فأتاهم رسول من عند عبدالله بن علی بن عبدالله بن الحسن فقال: أجیبوا صاحبکم. فمضوا إلیه و قالوا له: ما دلالة الامام؟ قال: درع رسول الله صلی الله علیه و آله و خاتمه و عصاه و عمامته. قال: یا غلام علی بالصندوق. فأتی بصندوق ما بین غلامین فوضع بین یدیه ففتحه و استخرج درعا فلبسها و عمامة فتعمم بها و عصا فتوکأ علیها ثم خطب، فنظر بعضهم إلی بعض و قالوا: نوافیک غدا إن شاء الله تعالی. قال داود: فقال لی أبوجعفر علیه السلام : امض إلی باب عبدالله، فقم علی طرف الدکان فسیخرج إلیک اثنان و سبعون رجلا من وفد خراسان، فصح بکل واحد منهم باسمه و اسم أبیه و أمه. قال داود: فوقفت علی طرف الدکان فسمیت کل واحد منهم باسمه و اسم أبیه و أمه، فتعجبوا فقلت: أجیبوا صاحبکم. فأتوا معی فأدخلتهم علی أبی جعفر علیه السلام فقال لهم: یا وجوه خراسان أین یذهب بکم؟ أوصیاء محمد صلی الله علیه و آله، أکرم علی الله من أن یعرف عن أمتهم أین هی. ثم التفت إلی أبی عبدالله علیه السلام و قال: یا ولدی ائتنی بخاتمی الأعظم فأتاه بخاتم فصه عقیق، فوضعه أمامه فحرک شفتیه و أخذ الخاتم فنفضه، فسقط منه درع رسول الله صلی الله علیه و آله و العمامة و العصا، فلبس الدرع

ص:151

و تعمم بالعمامة و أخذ العصا بیده، ثم انتفض فیها نفضة فتقلص الدرع، ثم انتفض ثانیة فجرها ذراعا أو أکثر، ثم نزع العمامة و وضعها بین یدیه و الدرع و العصا، ثم حرک شفتیه بکلمات، فغاب الدرع فی الخاتم. ثم التفت إلی أهل خراسان و قال: إن کان ابن عمنا عنده درع رسول الله صلی الله علیه و آله و العمامة و العصا فی صندوق و یکون عندنا فی صندوق فما فضلنا علیه؟! یا أهل خراسان ما من إمام إلا و تحت یده کنوز قارون، إن المال الذی نأخذه منکم محبة لکم و تطهیرا لرؤوسکم فأدوا إلیه المال و خرجوا من عنده مقرین به امامته(1)؛ داود بن کثیر رقی می گوید: روزی نزد امام باقر علیه السلام بودم و برخی گمان می کردند عبدالله بن علی بن عبدالله بن حسن امام است. در این هنگام 72 مرد که با خود اموال و هدایایی همراه داشتند، وارد شدند. برخی از آنان گفتند: از کجا بدانیم امام کیست؟ فرستاده ای از سوی عبدالله نزد آن ها آمد و گفت: دعوتِ مولایتان را اجابت کنید! نزد او رفته و پرسیدند: نشانة امام چیست؟ گفت: زرة رسول خدا صلی الله علیه و آله و انگشتر، عصا و عمامه اش. سپس گفت: ای غلام! صندوق را بیاور. دو غلام صندوق را آوردند و مقابلش نهادند. او آن را باز کرد و زرهی را درآورد و پوشید، عمامه ای درآورد و به سر نهاد و عصایی بیرون آورد و به آن تکیه داد و سپس خطبه ای خواند. در این حال، برخی از آنان به یکدیگر نگریستند و گفتند: ان شاء الله فردا نزد تو بازمی گردیم. داود می گوید: امام باقر علیه السلام به من فرمود: «نزد خانة عبدالله برو و کنار ایوان بایست. 72 مرد که از خراسان آمده اند، به سوی تو خواهند آمد. هر یک از آنان را با نام و نام پدر و مادر بخوان!» داود می گوید: چنین کردم و آن ها متعجب شدند. گفتم: مولایتان

ص:152

را اجابت کنید! با من همراه شدند و آنان را نزد امام باقر علیه السلام بردم. آن حضرت فرمودند: «ای بزرگان خراسان! به کجا برده می شوید؟ اوصیای محمد نزد خدا، گرامی تر از آن هستند که از امتش شناخته شوند». سپس متوجه امام صادق علیه السلام شدند و فرمودند: «فرزندم! انگشتر بزرگ مرا بیاور». آن حضرت انگشتری را که نگینش عقیق بود، آوردند. امام باقر علیه السلام آن را مقابل خود قرار داده، لبان مبارکشان را تکان دادند و انگشتر را برداشته و تکان دادند. پس از آن، زره، عمامه و عصای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بیرون آمد؛ زره را به تن کرده، عمامه را بر سر نهادند و عصا را به دست گرفتند. سپس آن را تکان دادند و زره را جمع کردند. باز آن را تکان دادند و آن را به اندازة یک ذراع یا بیشتر کشیدند. سپس عمامه را برداشته و همراه با زره و عصا مقابل خود نهادند و لب ها را تکان دادند؛ به ناگاه زره در انگشتر پنهان شد. آن گاه رو به اهل خراسان کرده، فرمودند: «اگر زره، عمامه و عصای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در صندوقی نزد پسرعموی ما باشد و نزد ما نیز در صندوقی باشد، فضیلتِ ما بر او چیست؟ ای اهل خراسان! هیچ امامی نیست، مگر این که گنج های قارون زیر دست اوست. اموالی که ما از شما می ستانیم، از سر محبت به شما و برای پاکیِ شماست». پس اهل خراسان، اموال را به آن حضرت تحویل داده و در حالی که به امامتِ ایشان معترف بودند، از نزد آن حضرت خارج شدند.

2. قال موسی بن عطیة النیشابوری: اجتمع وفد خراسان من أقطارها [، کبارها] و علمائها و قصدوا داری و اجتمع علماء الشیعة و اختاروا إلی أبا لبابة و طهمان و جماعة شتی و قالوا بأجمعهم: رضینا بکم أن تردوا المدینة، فتسألوا عن المستخلف فیها لنقلده أمرنا، فقد ذکر أن باقر العلم قد مضی و لا ندری من

ص:153

نصبه الله بعده من آل الرسول من ولد علی و فاطمة _ صلوات الله علیهم أجمعین _ و دفعوا إلینا مائة ألف درهم ذهبا و فضة و قالوا: لتأتونا بالخبر و تعرفونا الامام فتطالبوه بسیف ذی الفقار و القضیب و البردة و الخاتم و اللوح الذی فیه تثبیت الأئمة من ولد علی و فاطمة و إن ذلک لا یکون إلا عند إمام... فمضینا نرید جعفر بن محمد علیه السلام ... ثم قال: یا موسی بن عطیة و یا أیها الوافدون [من خراسان]، أرسلکم أهل بلدکم لتعرفوا الامام و تطالبوه بسیف الله ذی الفقار الذی فضل به رسول الله صلی الله علیه و آله و نصر به امیر المؤمنین علیه السلام و أید به و أخرج لکم [زید] ما رأیتموه. قال: ثم أومأ بیده إلی فص خاتم [له] فقلعه، فقال: سبحان الله الذی أودع الذخائر ولیه و النائب عنه فی خلیقته... ثم أخرج لنا من وسط الخاتم البردة و القضیب و اللوح الذی فیه تثبیت الأئمة علیه السلام ثم قال: سبحان الذی سخر للامام کل شیء و جعل له مقالید السماوات و الأرض...(1)؛ موسی بن عطیه نیشابوری می گوید: عده ای از مردم خراسان، از نواحی مختلف آن، از بزرگان و عالمانشان جمع شده و آهنگِ منزل مرا کردند و من، ابولبابه، طهمان و عده ای دیگر را انتخاب کردند و جملگی گفتند: از جانب ما به مدینه بروید و از آن که در آن جا جانشین شده، پرسش کنید تا از او پیروی کنیم، چراکه چنین خبر رسیده که باقرالعلوم علیه السلام از دنیا رفته و ما نمی دانیم کدام یک از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله، از فرزندان علی و فاطمه، از سوی خداوند منصوب شده اند. به ما صدهزار درهم طلا و نقره دادند و گفتند: برای ما از امام خبر بیاورید و به ما امام را بشناسانید و از او شمشیر ذوالفقار، عصا، عبا، انگشتر و لوحی که در آن نامِ امامان از نسل علی و فاطمه ثبت است و جز نزد امام نیست،

ص:154

مطالبه کنید!... ما به سوی جعفر بن محمد روانه شدیم... سپس فرمود: «ای موسی بن عطیه و ای کسانی که از خراسان آمده اید! هم وطنان شما، شما را فرستادند تا امام را شناسایی کنید و از او شمشیر خدا، ذوالفقار را که خداوند آن را به پیامبرش تفضل فرمود و امیر المؤمنین علیه السلام با آن یاری و تأیید شد، مطالبه کنید و زید آنچه را دیدید، برایتان بیرون آورد». سپس با دستشان به نگین انگشتر اشاره کردند، آن را کندند و فرمودند: «منزه است خداوندی که ذخایر را نزد ولیّش و نایبش در میان مخلوقاتش به ودیعت نهاد..». سپس از وسطِ انگشتر، عبا، عصا و لوحی را که نام ائمه علیه السلام در آن ثبت است، بیرون آورد و فرمود: «منزه است خدایی که همه چیز را مسخر امام قرار داد و کلیدهای آسمان ها و زمین را نزد او قرار داد...».

از گزارش های یادشده چنین برداشت می شود که مکان نگه داری سلاح، صورتی عادی نداشته، بلکه خارق العاده بوده است و همین، راه را بر کسانی که احیاناً با نشان دادن سلاحی معمولی می خواستند، داشتن سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را ادعا کنند، می بندد و یا از روایتی که در پی می آید، چنین برداشت می شود که سلاح از جنبه ای دیگر نیز خارق العاده بوده است:

... فقال (علی بن الحسین) للجاریة: إبعثی إلی بالسفط _ سبد _ أخرجت إلیه سفطا مختوما، ففض خاتمه و فتحه، ثم قال: هذه درع رسول الله صلی الله علیه و آله ثم أخذها و لبسها، فإذا إلی نصف ساقه. قال: فقال لها: اسبغی فإذا هی تنجر فی الأرض. ثم قال: تقلصی فرجعت إلی حالها. ثم قال صلوات الله علیه: إن رسول الله صلی الله علیه و آله إذا لبسها قال لها هکذا و فعلت هکذا مثله(1)؛ ... (امام سجاد علیه السلام) به کنیز فرمودند: «سبد را برای من بیاور!» و او سبدی مُهرشده را آورد.

ص:155

آن حضرت مُهر آن را شکستند و آن را باز کردند. سپس فرمودند: «این زرة پیامبر خداست» و آن را گرفتند و پوشیدند و تا نصف ساق پای آن حضرت بود. آن گاه فرمودند: «بزرگ شو!» ناگاه زره به اندازه ای شد که روی زمین کشیده می شد! باز فرمودند: «جمع شو!» پس به حال نخستش بازگشت. سپس فرمودند: «چون پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را می پوشیدند، به آن این چنین می فرمودند و من مانند آن حضرت کردم».

و یا در روایتی دیگر چنین می خوانیم:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله : إن الله تبارک و تعالی أعطانی ذا الفقار، قال: یا محمد خذه و أعطه خیر أهل الأرض، فقلت: من ذلک یا رب؟ فقال: خلیفتی فی الأرض علی بن أبی طالب علیه السلام . و إن ذاالفقار کان ینطق مع علی علیه السلام و یحدثه حتی أنه هم یوما یکسره فقال: مه یا امیر المؤمنین إنی مأمور و قد بقی فی أجل المشرک تأخیرا(1)؛ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «خداوند به من ذوالفقار را عطا کرد و فرمود: "ای محمد! این را بگیر و آن را به بهترین اهل زمین بده." گفتم: ای پروردگار من! او کیست؟ فرمود: "جانشین من در زمین، علی بن ابی طالب است." همانا ذوالفقار پیوسته با علی علیه السلام سخن می گفت و با او حدیث می کرد، تا آن جا که روزی تصمیم گرفت آن را بشکند. پس ذوالفقار گفت: ای امیرمؤمنان! دست نگه دار. من مأمورم و اجل مشرکان به تأخیر افتاده است».

به هر تقدیر، گرچه ممکن است از روایات یادشده به صورت شفاف، کیفیت شناساییِ سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله بیان نشده باشد، اما دست کم این مطلب قابل استنباط است که: اولاً، نمی تواند سلاحی عادی باشد که هر کس بتواند مدعی آن شود و ثانیاً، کیفیت خارق العاده ای دارد که آن را از نظایر

ص:156

خود متمایز می کند.

از آنچه گذشت به روشنی می توان دریافت، سلاح پیامبر صلی الله علیه و آله _ که همان ابزار جنگی آن حضرت است _ از نشانه های امام است و مدعیِ امامت باید آن را همراه داشته باشد و البته باید بتواند انتساب آن به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله را با دلیل متقنی اثبات کند و این که برخی مدعیان دروغین به دلیل این که ادعای داشتن سلاح پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله برایشان ممکن نبود، مدعی شدند سلاح همان دانش است، ادعایی بی اساس و مخالفِ روایات است.

ص:157

14.الدیراوی، عبدالرزاق الرد الاحسن فی الدفاع عن احمدالحسن، اصدارات انصار الامام المهدی، چاپ اول، 1433ق.

15.راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، قم، موسسه الامام المهدی، 1409ق.

16.صدوق، محمد بن علی بن حسی_ن، الخصال، قم، منشورات جماعة المدرسین، 1403ق.

17._____________________________، علل الشرائع، نجف، المکتبة الحیدریة، 1385ق.

18._____________________________، عیون أخبار الرضا علیه السلام، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1404ق.

19._____________________________، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ اول، 1405ق.

20.______________________________، معانی الأخبار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1379ق.

21.صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تهران، منشورات الاعلمی، 1404ق.

22.طبری، محمد بن جریر، نوادر المعجزات، قم، مدرسه الامام المهدی، چاپ اول، 1410ق.

23.طوسی، ابن حمزه محمد بن علی، الثاقب فی المناقب، قم، مؤسسه انصاریان، چاپ دوم، 1412ق.

24.طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، قم، دارالثقافه، چاپ اول، 1414ق.

25.______________________، الغیبة، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، چاپ اول، 1411ق.

26.عدة من الرواة، الأصول الستة عشر، قم، دارالشبستری، چاپ دوم، 1405ق.

27.فیض کاشانی، محسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علیه السلام، چاپ اول، 1406ق.

28.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1367ش.

29.مازندرانی، ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف، المکتبة الحیدریة،

ص:159

1376ق.

30.مازندرانی، محمد صالح، شرح أصول الکافی، بیروت، داراحیاء التراث راث العربی، چاپ اول، 1421ق.

31.مجلسی، محمد تقی، روضة المتقین، قم، موسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، چاپ دوم، 1406ق.

32.________________، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.

33.________________، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1370ش.

34.نعمانی، محمد بن ابراهیم، کتاب الغیبة، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1422ق.

35.نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، موسسه ال البیت، چاپ دوم، 1408ق.

ص:160